บทความเรื่องนี้แปลจากเอกสารเรื่องประวัติความเป็นมาบ้านห้วยทราย เมื่อบ่อแก้ว สปป.ลาว โดย สุริยง ส.ห่าน และ โบ ห่าน ซึ่งกล่าวถึงเรื่องราวที่ชาวไทใหญ่เข้ามาอาศัยในบ้านห้วยทรายเพื่อทำการสำรวจและขุดหาแก้วหรือรัตนชาติ โดยเอกสารฉบับนี้เรียบเรียงขึ้นจากบันทึกของชาวไทใหญ่ที่ได้เดินทางเข้าไปสำรวจแก้วดังกล่าว นอกจากบันทึกเกี่ยวกับการเข้าไปค้นหาแก้วของชาวไทใหญ่แล้วนั้น ยังประกอบไปด้วยเหตุการณ์ทางประวัติศาสตร์ในช่วงก่อนการยึดครองของฝรั่งเศส ซึ่งหมู่บ้านห้วยทรายได้กลายเป็นพื้นที่กันชนระหว่างการแย่งชิงอำนาจระหว่างอังกฤษและฝรั่งเศสในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้
 

ชาวไทใหญ่มีความพยายามในการรักษาภาษาชาติพันธุ์ของตนเองไว้ทั้งภาษาพูดและภาษาเขียน  ท่ามกลางเหตุการณ์ความขัดแย้งและการลี้ภัย ซึ่งคนที่พูดภาษาคำเมืองหรือภาษาล้านนาจะสามารถทำความเข้าใจภาษาไทใหญ่ได้ไม่ยาก ส่วนอักษรไทใหญ่มีพื้นฐานมาจากภาษามอญและปรากฏอยู่ในอักษรธรรมด้วย
ในอดีตรัฐฉานเคยมีหลักสูตรการเรียนการสอนเป็นภาษาไทใหญ่ ด้วยเหตุการณ์ความไม่สงบทำให้ชาวไทใหญ่ไม่ได้รับอิสรภาพทางชาติพันธุ์ การสอนภาษาไทใหญ่จึงเหลือเพียงภายในวัดหรือบางหมู่บ้านที่ผู้นำชุมชนเป็นผู้ออกทุนและจัดการเรียนการสอน เพื่อสืบสานภาษาวัฒนธรรมไทใหญ่ไว้ ในประเทศไทยบริเวณที่มีชาวไทใหญ่อาศัยอยู่ เช่น อำเภอเวียงแหง จังหวัดเชียงใหม่ มีการสอนภาษาไทใหญ่ให้แก่เด็กในช่วงปิดภาคเรียนฤดูร้อน โดยอาศัยลานวัด ลานหน้าบ้าน เป็นที่ดำเนินการเรียนการสอน
 

การศึกษากรณีเมืองคำ บริเวณลุ่มน้ำมาว เนื่องจากลุ่มน้ำมาวอยู่คาบเกี่ยวกับรัฐไตใหญ่ของพม่าและมณฑลยูนนานของจีน พลเมืองของทั้งสองประเทศนี้ส่วนใหญ่เป็นคนไตที่นับพุทธศาสนา ชาวไตในเมืองคำมีความใกล้ชิดทางวัฒนธรรมและผูกพันกับชาวไตในยูนนานมากกว่าชาวพม่า ในปัจจุบันมีความสำคัญทางเศรษฐกิจด้านการค้าขายผ่านชายแดนกับจีน รวมถึงเป็นเมืองสำคัญทางการท่องเที่ยว
จากการศึกษา เมืองคำในอดีตเป็นศูนย์กลางอาณาจักรมาวหลวงของชาวไตใหญ่ที่นำโดยเจ้าเสือข่านฟ้า โดยชาวไตใหญ่ใช้ตำนานเป็นเครื่องมือบอกเล่าถึงความเป็นชนชาติไตใหญ่ ที่แสดงถึงการมีตัวตนอยู่จริงของอาณาจักรมาวหลวงและวีรบุรุษเจ้าเสือข่านฟ้า รวมถึงโศกนาฎกรรมตำนานเจ้านางมอนละ ซึ่งความเป็นไตใหญ่ในปัจจุบันเป็นการปรับตัวและการสร้างอัตลักษณ์ทางวัฒนธรรมของชุมชนไตใหญ่ภายใต้ความสัมพันธ์กับวัฒนธรรมของผู้ปกครองอย่างพม่า รวมถึงวัฒนธรรมกับคนไตกลุ่มอื่นๆ
 

กล่าวถึงเรื่องราวของชาวไทยใหญ่ที่อาศัยในจังหวัดแม่ฮ่องสอน ซึ่งในอดีตจังหวัดแม่ฮ่องสอนเป็นส่วนหนึ่งของรัฐฉาน ประเทศเมียนมาร์ ทำให้ชาวไทยใหญ่ในอดีตที่เคยอยู่อาศัยในบริเวณนั้นและอพยพมาจากเมียนมาร์ได้นำศิลปะ วัฒนธรรม คติความเชื่อ วิถีชีวิตต่างๆ มาจนทำให้เป็นเอกลักษณ์ของจังหวัดแม่ฮ่องสอน แม้ว่าปัจจุบันพื้นที่พรมแดนระหว่างไทยและเมียนมาร์แยกขาดกันอย่างชัดเจน แต่ชาวไทยใหญ่ในแม่ฮ่องสอนยังไปมาหาสู่พบญาติมิตรอยู่เสมอ แสดงให้เห็นว่าพรมแดนไม่อาจกั้นความเป็นชาวไทยใหญ่ได้
 

บทความนี้กล่าวถึงประเพณี “งานจองแปดหลัง” ของชาวไทยใหญ่ที่อาศัยอยู่บริเวณเมืองปอน จังหวัดแม่ฮ่องสอน ในทุกปีช่วงวันขึ้น 7-15 ค่ำ เดือน 12 ชาวบ้านจะรวมตัวกันสร้าง “จอง” ซึ่งเป็นปราสาทที่ทำด้วยไม้ไผ่ ล้อมด้วยรั้วราชวัติทรงสี่เหลี่ยมสำหรับเป็นแนวกำหนดเขตของจองเพื่อให้พระสงฆ์คอยรับบาตรตามแนวรั้วนั้น
การสร้างจองมีความหมายทางโลกเปรียบเสมือนการทำบุญสะเดาะห์เคราะห์ ส่วนทางธรรมเปรียบเหมือนการจำลองวัดในสมัยพุทธกาล ในวันแห่จองชาวบ้านจะรวมตัวกันนำจองของวัดมาแห่ไปรอบหมู่บ้านเพื่อไปรับจองอีก 7 หลังที่เกิดจากแรงศรัทธาของชาวบ้านที่ช่วยกันสร้าง เมื่อจองเคลื่อนไปที่ใด ชาวบ้านจะโปรยข้าวตอก ดอกไม้ใส่ขบวน หลังจากแห่เสร็จในวันรุ่งขึ้นชาวบ้านจะมาทำบุญตักบาตรตามแนวรั้วราชวัติที่ล้อมรอบจองทั้ง 8 หลัง รวมถึงฟังเทศน์ฟังธรรมจาก “จเร” นักปราชญ์หรือผู้รู้เป็นเวลา 7 วัน