สปอตไลท์ฉายสู่เทพธิดา: สำรวจวัฒนธรรมดีว่า (Diva) กับชุมชนผู้มีความหลากหลายทางเพศ

           ดีว่า (Diva) เป็นบุคคลที่ถือเป็นแรงขับเคลื่อนในวัฒนธรรมสมัยนิยม โดยเฉพาะในวงการดนตรี การแสดง และสื่อมวลชน เดิมทีแล้ว ดีว่ามักเชื่อมโยงกับผู้หญิงที่มีอำนาจในวงการศิลปะ โดยเฉพาะการแสดงโอเปร่าและต่อมาคือดนตรีป็อป อย่างไรก็ตาม ตัวต้นแบบ (archetype) ของดีว่าได้พัฒนาไปสู่สัญลักษณ์ของการเสริมพลัง (empowerment) ความหัวขบฏ (rebellion) และการเปิดเผยตัวตน (self-expression) ในชุมชนผู้มีความหลากหลายทางเพศ (LGBTQ+) กล่าวได้ว่าวัฒนธรรมดีว่ามีความสำคัญในฐานะที่เป็นศูนย์กลางของการระบุตัวตน การชื่นชม และการต่อต้านทางวัฒนธรรม บทความนี้ต้องการสำรวจวัฒนธรรมดีว่าจากมุมมองทางมานุษยวิทยาและสังคมวิทยา ความสัมพันธ์ของดีว่ากับชุมชนผู้มีความหลากหลายทางเพศ ตลอดจนตรวจสอบผลกระทบทางสังคมผ่านการวิเคราะห์ในมุมมองที่หลากหลาย เพื่อพิจารณาว่าวัฒนธรรมดีว่าทำให้เกิดการสร้างอัตลักษณ์บางแบบ การรวมกลุ่มชุมชน และการสร้างผลกระทบในเชิงสังคมอย่างไร

ตัวต้นแบบและบริบททางประวัติศาสตร์

           คำว่า "ดีว่า" มาจากคำภาษาละติน diva ซึ่งหมายถึง "เทพธิดา" (goddess) และขยับเข้าสู่ภาษาอิตาลีเพื่อใช้อธิบายถึงผู้หญิงที่มีพรสวรรค์โดดเด่นในการแสดงโอเปร่า (Oxford English Dictionary, 2024) ในศตวรรษที่ 19 ดีว่าอย่างมาเรีย มาลิบรัน (Maria Malibran) และเจนนี่ ลินด์ (Jenny Lind) ทำให้ผู้ชมหลงใหลด้วยความสามารถทางเสียงเช่นเดียวกับการแสดงบนเวทีที่มีพลัง (Wilson, 2000) อย่างไรก็ตาม นอกเหนือจากการได้รับยกย่องในความสามารถทางศิลปะการแสดง คนเหล่านี้มักถูกพากษ์วิจารณ์ในเรื่องชีวิตส่วนตัวด้วย ในเวลาต่อมา เมื่อการแสดงโอเปร่าถูกการแสดงดนตรีสมัยนิยมเข้ามาแทนที่ ตัวต้นแบบของดีว่าได้เปลี่ยนผ่านไปสู่การแสดงดนตรีแจ๊ส โซล และป็อป นักร้องอย่างบิลลี ฮอลิเดย์ (Billie Holiday) อารีทา แฟรงคลิน (Aretha Franklin) วิทนีย์ ฮุสตัน (Whitney Houston) และมาดอนนา (Madonna) ได้ขยับขยายความหมายของการเป็นดีว่า โดยนับรวมองค์ประกอบของการต่อสู้ส่วนบุคคล การวิพากษ์สังคม และรูปแบบการใช้ชีวิตเข้าไปด้วย (Neal, 1999) ในแง่นี้ ดีว่ากลายเป็นสัญลักษณ์ของความสามารถทางดนตรี ความยืดหยุ่น และการท้าทายขนบ ซึ่งมักเกี่ยวข้องกับบรรทัดฐานของสังคมในประเด็นเรื่องเพศ เชื้อชาติ และชนชั้น

ผู้แหกกฎและวางมาตรฐานใหม่

           ในทางมานุษยวิทยา เราสามารถมองว่าดีว่าในฐานะที่เป็นสิ่งประดิษฐ์ทางวัฒนธรรมแบบหนึ่ง ซึ่งสะท้อนถึงความซับซ้อนของความเป็นหญิง อำนาจ และการแสดงออกทางอารมณ์และตัวตนที่เข้มข้น การแสดงที่ท่วมท้นของดีว่า เช่น การร้องเพลงด้วยเสียงที่ทรงพลัง หรือการแสดงท่าทางที่ดึงดูดความสนใจ เปรียบเสมือนกระจกที่สะท้อนถึงความปรารถนา ความต้องการทางสังคม และการต่อต้านที่ฝังอยู่ในโครงสร้างของวัฒนธรรมและสังคมที่ดีว่ามีบทบาทอยู่ แง่มุมในการแสดงตัวตนของดีว่าจึงสามารถเชื่อมโยงกับแนวคิดละครทางสังคม (social drama) ของวิกเตอร์ เทอร์เนอร์ (Victor Turner) (1982) ซึ่งอธิบายว่าสังคมเป็นเวทีที่บุคคลเข้ามามีบทบาทในกระบวนการละเมิดกฎเกณฑ์หรือขบถต่อบรรทัดฐานทางสังคม การแหกกฎนี้สามารถส่งผลให้เกิดผลลัพธ์ตามแนวคิดของเทอร์เนอร์คือ การฟื้นคืนกลับสู่ภาวะปกติ (reintegration) หรือการเกิดขึ้นของบรรทัดฐานใหม่ที่แยกตัวออกมาจากบรรทัดฐานเดิม (schism)

           ดีว่าในฐานะผู้แหกกฎ มักท้าทายและลบล้างมาตรฐานความงาม ความเป็นหญิง หรือการแสดงออกทางเพศอื่น ๆ ที่ถูกกำหนดไว้โดยสังคมกระแสหลัก การแสดงออกที่ร้อนแรงและฉูดฉาด (flamboyant) ของดีว่า หลายครั้งนำไปสู่การเปลี่ยนแปลงเชิงโครงสร้างหรือทำให้เกิดพื้นที่ใหม่ที่เปิดกว้างต่อความหลากหลายทางวัฒนธรรมและเพศวิถี ตัวอย่างเช่น วัฒนธรรมแดร็กบอล (drag ball culture) ซึ่งเคยเป็นวัฒนธรรมใต้ดินของผู้มีความหลากหลายทางเพศชาวละตินอเมริกาและคนผิวสี ถูกใช้เพื่อแสดงอัตลักษณ์ของตนเองจากการครอบงำของวัฒนธรรมที่มีอำนาจนำในสังคม มาดอนน่าได้นำวัฒนธรรมใต้ดินนี้เข้าสู่วัฒนธรรมกระแสหลักในปี 1990 ผ่านเพลง "Vogue" ที่เชื่อมโยงศิลปะการเต้นกับการแสดงตัวตนที่เป็นอัตลักษณ์ทางวัฒนธรรมอย่างชัดเจน (Reynolds, 2011) กล่าวได้ว่าดนตรีและศิลปะการแสดงของ มาดอนนาได้ทำให้ชุมชนที่ถูกทำให้เป็นชายขอบในสังคมปรากฏตัวในทางสร้างสรรค์ แม้ว่าจะมีคำถามเกี่ยวกับการนำวัฒนธรรมย่อยดังกล่าวมาใช้ประโยชน์ แต่เพลงนี้ก็ได้ถูกยกย่องในฐานะเพลงสดุดี (anthem) ในชุมชนผู้มีความหลากหลายทางเพศ เช่นเดียวกับที่เป็นสัญลักษณ์ของการแสดงตัวตนและการทำลายกำแพงทางสังคม

 

มาดอนน่า ในมิวสิกวิดีโอเพลง Vogue
https://youtu.be/GuJQSAiODqI?si=cj2Sq-DUxfBMC1Tp

           นอกจากแนวคิดเรื่องละครทางสังคมแล้ว แนวคิดการวิเคราะห์เชิงนาฏกรรม (dramaturgy) ของเออร์วิง กอฟฟ์แมน (Erving Goffman) (1959) ยังมีบทบาทสำคัญในการอธิบายว่า ดีว่าไม่ได้เป็นเพียงตัวละครที่อยู่บนเวทีเท่านั้น แต่ยังเป็นสัญลักษณ์ที่ชุมชนต่าง ๆ โดยเฉพาะชุมชนผู้มีความหลากหลายทางเพศ สามารถใช้เป็นต้นแบบในการสำรวจและแสดงอัตลักษณ์ที่อาจถูกกดทับหรือถูกทำให้เป็นชายขอบ การแต่งกายที่วิลิศมาหราและการแสดงออกถึงความมั่นใจของดีว่าจึงกลายเป็นการต่อต้านแรงกดทับในสังคม การนำดีว่าเข้ามาเป็นแบบอย่างของการแสดงตัวตนและความเป็นอัตลักษณ์ร่วมทางวัฒนธรรมในสังคมนี้จึงไม่ใช่แค่เพียงการลอกเลียนแบบ แต่ยังเป็นการสร้างพื้นที่สำหรับการเจรจาและการต่อสู้กับระบบที่กำหนดมาตรฐานทางสังคมในอีกทางหนึ่งด้วย

บูชาเทพธิดา: ดีว่ากับการแสดงเพศวิถี

           การเกิดมาเป็นผู้มีอัตลักษณ์และความสนใจทางเพศแตกต่างออกไปจากบรรทัดฐานของสังคมมักไม่ได้รับการยอมรับจากสังคมซึ่งให้ความสำคัญกับการกำหนดมาตรฐานทางเพศแบบชายหญิง (heteronormative society) คนที่มีชื่อเสียงอย่างดีว่าซึ่งกล้าคิดนอกกรอบ และประสบความสำเร็จในอุตสาหกรรมที่ผู้ชายครองอำนาจ ได้สร้างแรงบันดาลใจให้กับชุมชนผู้มีความหลากหลายทางเพศที่ถูกทำให้เป็นชายขอบของสังคม ดีว่าจึงถือเป็นแบบอย่างของการใช้ชีวิตอย่างกล้าหาญและเป็นตัวของตัวเอง ร็อบ แอนเดอร์สัน (Rob Anderson) (2022) บอกว่า ดีว่าเปรียบเสมือนเทพธิดาในศาสนาของเกย์ (gay religions) การบูชาดีว่า (diva worship) คือการเฉลิมฉลองศักยภาพทางดนตรีและปรัชญาในการใช้ชีวิตซึ่งเต็มไปด้วยความชื่นชมและความผูกพันทางอารมณ์ ดีว่าแต่ละคนถูกตั้งให้เป็นเทพธิดาในศาสนาของตนเอง เช่น สักขีพยานบริทนีย์ (The Britney's Witnesses) ของสาวกบริทนีย์ เสปียร์ ภาคีริฮันน่า (The Rihanna Order) ของสาวกริฮันน่า และแมดจ์ ยูไนเต็ด (The Madge United) ของสาวกมาดอนน่า แอนเดอร์สันบอกว่าสาวกของศาสนาเหล่านี้ไม่ได้ถูกบังคับให้บูชาเทพธิดาได้องค์เดียว พวกเขาสามารถเป็นสาวกและบูชาเทพธิดาหลายองค์พร้อมกันได้

           การศึกษาของแรมซี่ โบ โมกาลาบี (Ramzi Bou Moughalabie) (2020) พบว่าเพลงป๊อปของดีว่าถูกใช้เพื่อหลีกหนีจากสภาพแวดล้อมที่เป็นชายเป็นใหญ่และรังเกียจคนรักร่วมเพศ ซึ่งแสดงให้เห็นว่าสื่อรูปแบบนี้สามารถให้ที่ที่ปลอดภัยแก่ชุมชนที่ถูกทำให้เป็นชายขอบ ในแง่หนึ่ง การต่อสู้และความเข้มแข็งของดีว่าหรือศิลปินผู้ขับร้องเพลง ถือเป็นตัวอย่างของการต่อสู้เพื่อสร้างที่ทางในสังคมชายเป็นใหญ่ ส่งผลให้เกิดความสัมพันธ์ทางสังคมแบบทางเดียว (para-social relationship) มีลักษณะเป็นความชื่นชมอย่างแรงกล้าผ่านการยกย่องดีว่าเป็นเทพธิดาของพวกตน ในขณะที่จิมมี แดรปเปอร์ (Jimmy Draper) (2017) ชี้ว่านอกเหนือไปจากการต่อสู้บุคคลที่ดีว่าเอาชนะมาได้แล้ว ความเคลื่อนไหวของดีว่า เช่น การมีส่วนร่วมในกิจกรรมต่าง ๆ เช่น งานไพรด์ และการบริจาค ก็สะท้อนให้เห็นองค์ประกอบเชิงบริบท คือการกระทำทางการการเมือง (political actions) ของดีว่าที่ผสานเข้ากับความเข้าใจในดนตรีและการแสดงออกในที่สาธารณะ

           แนวคิดเรื่อง การแสดงเพศเพศวิถี (gender performativity) ของจูดิท บัทเลอร์ (Judith Butler) (1990) อธิบายว่าการเป็นชายหรือหญิงไม่ได้ถูกกำหนดโดยพฤติกรรม เพศไม่ใช่สิ่งคงที่ แต่เป็นการแสดงอย่างต่อเนื่องโดยบรรทัดฐานและความคาดหวังของสังคม วัฒนธรรมดีว่ามักสะท้อนถึงความยืดหยุ่นนี้ เนื่องด้วยดีว่ามักจะท้าทายบทบาททางเพศแบบดั้งเดิมผ่านการแสดงออกในลักษณะต่าง ๆ รายการโทรทัศน์เรียลลิตี้ RuPaul's Drag Race ได้ทำให้วัฒนธรรมแดร็ก (Drag culture) เป็นที่นิยมและนำประเด็นการแสดงเพศวิถีเข้าสู่ความสนใจของวัฒนธรรมกระแสหลัก (Bailey, 2013) ผู้เข้าแข่งขันในรายการจะรับบทเป็น ดีว่าและใช้การแต่งกายและการแสดงที่เกินจริงทั้งเพื่อสร้างความบันเทิงและท้าทายผู้ชมทางบ้าน ในแง่หนึ่ง กล่าวได้ว่ารายการนี้มีบทบาทสำคัญในการรื้อถอนแนวคิดเพศแบบทวิลักษณ์และแสดงให้เห็นถึงธรรมชาติการแสดงของอัตลักษณ์ทางเพศ ตลอดจนให้เวทีกับเรื่องราวของชุมชนผู้มีความหลากหลายทางเพศ

ดีว่าของคนขาว?: จากการบูชาถึงการปลดปล่อย

           ถึงแม้ว่าวัฒนธรรมดีว่ามักได้รับการเฉลิมฉลองในฐานะที่เป็นแรงบันดาลใจของชุมชนผู้มีความหลากหลายทางเพศ แต่เมื่อพิจารณาภายใต้มุมมองเชิงวิพากษ์ วัฒนธรรมดีว่าในมุมหนึ่งยังเผยให้เห็นประเด็นที่ควรตั้งคำถามมากกว่าการเฉลิมฉลองเพียงอย่างเดียว มาร์ติน มานาลันซัน (Martin Manalansan) (2003) อธิบายให้เห็นว่าเกย์ฟิลิปปินส์ซึ่งเป็นผู้อพยพในนิวยอร์กใช้วัฒนธรรมดีว่าไม่ใช่เพียงเพื่อแสดงอัตลักษณ์ของตน แต่ยังใช้เป็นกลไกในการต่อรองกับความเจ็บปวดจากการพลัดถิ่น ความเป็นชายขอบ และอำนาจของวัฒนธรรมเกย์แบบ อเมริกันซึ่งเป็นวัฒนธรรมกระแสหลัก การอยู่ในวัฒนธรรมดีว่าสำหรับพวกเขาคือการแสดงเพื่อเอาตัวรอด ไม่ใช่แค่เพียงการแสดงพลังเสียงหรือการแต่งกายที่เริศหรู ในบริบทนี้ ดีว่าสำหรับคนกลุ่มนี้จึงไม่ใช่เทพธิดาที่แค่ออกมาโพสท่าเท่ ๆ หากแต่คือภาษาแห่งการดิ้นรนในชีวิต

           ในขณะที่งานหลายชิ้นกล่าวถึงดีว่าในฐานะสัญลักษณ์แห่งการเสริมพลังและความหวัง มานาลันซัน (2003) กลับชี้ให้เห็นว่า วัฒนธรรมดีว่าในกระแสหลักมีแนวโน้มจะกลืนกิน อัตลักษณ์ของผู้มีความหลากหลายทางเพศจากโลกที่สาม โดยเฉพาะอย่างยิ่งเมื่อดีว่าถูกทำให้กลายเป็นสินค้าทางวัฒนธรรมที่ผลิตซ้ำโดยกลุ่มชนชั้นกลางผิวขาวในโลกตะวันตก การเต้นและแฟชันจากวัฒนธรรมแดร็กบอลถูกยึดไปทำกำไรในอุตสาหกรรมบันเทิงและแฟชัน แต่ต้นกำเนิดจากกลุ่มคนผิวสีมักไม่ถูกให้เครดิต (Goodman, 2018) นอกจากนี้ การหยิบยืมดังกล่าวยังเป็นการใช้ประโยชน์และรักษาสถานะ (status quo) ของคนผิวขาวมากกว่า (Chatzipapatheodoridis, 2017) การบูชาดีว่าจึงอาจทำให้ประสบการณ์ของผู้อพยพ คนข้ามเพศ หรือคนชายขอบถูกกลบซ่อนไว้เบื้องหลังภาพลักษณ์ที่ทรงพลังและถูกทำให้กลายเป็นสิ่งบันเทิงของสังคม การแสดงของดีว่า เช่นเพลง “Born This Way” อาจช่วยปลอบใจผู้ฟังได้ แต่ยังไม่สามารถเปลี่ยนแปลงความเปราะบางของชีวิตแรงงานเกย์ผู้อพยพ แรงกดดันทางเชื้อชาติ หรือการถูกกีดกันจากสิทธิขั้นพื้นฐานในสังคมได้ (Manalansan, 2003)

           ในทางกลับกัน มานาลันซัน (2003) เสนอให้เราหันมามองดีว่าใต้ดินหรือก็คือสมาชิกชายขอบของผู้มีความหลากหลายทางเพศ อย่างผู้หญิงข้ามเพศ คนขายบริการ ผู้อพยพผิดกฎหมาย ผู้ซึ่งเป็นดีว่าในชีวิตจริงแต่ไม่มีเวที ไม่มีเสียงในวัฒนธรรมป็อป และไม่มีแฟนคลับที่จะบูชา คนเหล่านี้ใช้ภาษากายเพื่อประคองชีพในเมืองที่ไม่ต้อนรับพวกเขา พวกเขาคือดีว่าที่ไม่ถูกบันทึก แต่คือส่วนหนึ่งของของวัฒนธรรมเควียร์จริง ๆ ดังนั้น หากจะกล่าวถึงดีว่าในชุมชนผู้มีความหลากหลายทางเพศ จำเป็นต้องพิจารณาทั้งอำนาจของการแสดง และการแสดงของอำนาจ วัฒนธรรมดีว่าไม่ควรถูกเข้าใจเพียงว่าเป็นการเสริมพลังเท่านั้น แต่ยังควรถูกวิเคราะห์ในฐานะสนามของการต่อรองต่ออำนาจเกี่ยวกับเพศ ระบบทุนนิยม และวาทกรรมเกย์แบบอเมริกันที่มองข้ามความเจ็บปวดที่ไม่ได้เปล่งเสียงสูง

รายการอ้างอิง

Anderson, R. (2020). Diva Worship: The Book of Gay Religions. Independently Published.

Bailey, M. M. (2013). Butch Queens Up in Pumps: Gender, Performance, and Ballroom Culture in Detroit. University of Michigan Press.

Bou Moughalabie, R. (2020). Female pop diva adoration: Fandom in the gay community. [Master's thesis, Erasmus University Rotterdam]. Erasmus School of History, Culture and Communication.

Butler, J. (1990). Gender Trouble: Feminism and the Subversion of Identity. Routledge.

Chatzipapatheodoridis, C. (2017). Strike a pose, forever: The legacy of vogue and its re-contextualization in contemporary camp performances. European journal of American studies, 11(11-3).

Draper, J. (2017). "What has she actually done??!": Gay men, diva worship, and the paratextualization of gay-rights support. Critical Studies in Media Communication, 34(2), 130-137.

Goffman, E. (1959). The Presentation of Self in Everyday Life. Doubleday Anchor.

Goodman, E. (2018). The Historic, Mainstream Appropriation of Ballroom Culture. Retrieve from https://www.them.us/story/ballroom-culture-rupaul-madonna-paris-is-burning

Hawkins, S. (2016). Queerness in Pop Music: Aesthetics, Gender Norms, and Temporality. Routledge.

Livingston, J. (Director). (1990). Paris Is Burning [film]. Miramax.

Neal, M. A. (1999). What the Music Said: Black Popular Music and Black Public Culture. Routledge.

Oxford English Dictionary. (2024, September 22). "Diva." In Oxford English Dictionary. Retrieve from https://www.oed.com/dictionary/diva_n?tab=factsheet#6295113

Reynolds, S. (2011). Retromania: Pop Culture's Addiction to Its Own Past. Faber & Faber.

Storey, J. (2003). Inventing Popular Culture: From Folklore to Globalization. Blackwell Publishing.

Turner, V. (1969). The Ritual Process: Structure and Anti-Structure. Aldine.

Turner, V. (1982). From Ritual to Theatre: The Human Seriousness of Play. PAJ Publications.

Wilson, E. (2000). Opera and the Culture of Fascism. Routledge.

---

ผู้เขียน
วิสุทธิ์ เวชวราภรณ์
นักวิจัย  ฝ่ายวิจัยและส่งเสริมวิชาการ
ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน)

---

 

ป้ายกำกับ วัฒนธรรมดีว่า Diva ชุมชน ผู้มีความหลากหลายทางเพศ วิสุทธิ์ เวชวราภรณ์