คำว่า “จะคึ” ในภาษามูเซอแปลว่าการเต้น การเต้นจะคึของชาวลาหู่ในตำบลด่านแม่ละเมาะ อำเภอแม่สอด จังหวัดตาก เป็นการเต้นที่เกิดจากความเชื่อความศรัทธาของชาวลาหู่ที่มีต่อผีและพระเจ้ากือซ่าตามความเชื่อของคนในชุมชน เพื่อประกอบในพิธีบวงสรวง และพิธีต่าง ๆ ที่ปฏิบัติตามปฏิทินของชุมชน ไม่ว่าจะเป็นการเฉลิมฉลอง การเรียกขวัญรักษาโรค หรือพิธีกรรที่เกี่ยงข้องกับเกษตรกรรม กล่าวได้ว่าการจะคึ และดนตรีนั้นมีความสำคัญและผูกโยงเกี่ยวกับวิถีชีวิตของคนในชุมชนอย่างสิ้นเชิง การศึกษาเกี่ยวกับการเต้นจะคึจึงสามารถถ่ายทอดเรื่องราวของความเชื่อ ระบบเครือญาติ การปกครอง เศรษฐกิจ และการแต่งกายของลาหู่ในตำบลด่านแม่เมาะออกมาได้เป็นอย่างดี

            วิทยานิพนธ์ชิ้นนี้ศึกษาเน้นศึกษาประวัติความเป็นมาและพัฒนาการของชุมชนมลาบรีบ้านห้วยหยวก อำเภอเวียงสา จังหวัดน่าน และบ้านบุญยืน ตำบลห้วยห้อย อำเภอร้องกวาง จังหวัดแพร่ ผู้วิจัยใช้แนวคิดนิเวศวิทยาการเมือง เข้ามาเป็นแนวคิดหลักเพื่อช่วยวิเคราะห์การต่อสู้ดิ้นรนของชาวมลาบรี 
ในบริบทการพัฒนาของรัฐผ่านประเด็นการช่วงชิงทรัพยากร ทำให้มลาบรีถูกผลักใสให้ตกอยู่ในสภาวะชายขอบของสังคม ความเป็นชาติพันธุ์กลายเป็นสินค้าในกระแสลัทธิบริโภคนิยมและการท่องเที่ยว แรงกดดันดังกล่าวทำให้มลาบรีต้องต่อสู้ดิ้นรนเพื่อช่วงชิงทรัพยากร
            โครงการพัฒนาทั้งจากหน่วยงานของรัฐและเอกชน เข้ามามีบทบาทจัดการกับวิถีชีวิตแบบดั้งเดิมของมลาบรี ด้วยการใช้อำนาจรัฐให้สิทธิจัดสรรที่ดินในชุมชนม้งบ้านห้วยหยวก ตำบลแม่ขะนิง อำเภอเวียงสา จังหวัดน่าน ให้มลาบรีเข้ามาตั้งหลักแหล่งถาวร โดยการจัดตั้งเป็น "ชุมชนตองเหลือง" การจำกัดพื้นที่เฉพาะ ทำให้การเข้าถึงทรัพยากรและพื้นที่ป่าของมลาบรีเป็นไปอย่างยากลำบาก มลาบรีจำต้องปรับเปลี่ยนรูปแบบการยังชีพจากที่เคยหาของป่าล่าสัตว์ สู่การเป็นแรงงานรับจ้างทำไร่ในชุมชนม้ง ซ้ำยังตกเป็นส่วนหนึ่งของแผนพัฒนาการท่องเที่ยวจังหวัดน่าน มีการนำมลาบรีที่แต่งกายด้วยการนุ่งตะแยด ซึ่งถูกลดทอนให้กลายเป็นเพียงสัญญะที่สำคัญในการจัดแสดงวิถีชีวิตทางวัฒนธรรมแบบชนเผ่าดั้งเดิม มาใช้สร้างจุดขายเพื่อการท่องเที่ยวจังหวัด แทนที่จะวางแผนพัฒนาวิถีชีวิตบนรากฐานที่เคารพศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์และตัวตนของมลาบรีอย่างแท้จริง แสดงให้เห็นถึงการพัฒนาที่ขาดความเข้าใจอย่างลึกซึ้งถึงรากเหง้าทางวัฒนธรรม ระบบคุณค่าและโครงสร้างความเชื่อของสังคมชนเผ่ามลาบรี การพัฒนาได้ส่งผลให้มลาบรีมีตัวตนทางสังคมที่ปรากฏต่อสังคมภายนอกไม่ต่างจาก "คนชายขอบของสังคม" ภายใต้การจัดการโดยกลุ่มอำนาจต่าง ๆ 

            งานวิจัยในหัวข้อเงื่อนไขในการอนุรักษ์ดินและน้ำของเกษตรกรบนที่สูงเป็นการศึกษาเงื่อนไขที่สัมพันธ์กับการอนุรักษ์กินและน้ำของครัวเรือนเกษตรกร เงื่อนไขที่สัมพันธ์กับการแผ้วถางป่าเพื่อขยายพื้นที่และการประยุกต์ใช้สารสนเทศทางภูมิศาสตร์ ข้อมูลระยะไกลสำหรับการจัดการที่ดินระดับท้องถิ่นของเกษตรผ่านชุมชนกลุ่มชาติพันธุ์ในเขตป่าต้นน้ำจังหวัดแพร่ โดยมีกลุ่มชาติพันธุ์ม้ง มลาบรี และคนเมือง ผ่านกรอบแนวคิดเรื่อง แรงกดดันของประชากรต่อที่ดินทำกินในป่า การถือครองที่ดินกับการอนุรักษ์ดินและน้ำ การตัดสินใจยอมรับการอนุรักษ์ดินและน้ำ ภูมิปัญญาท้องถิ่นในการอนุรักษ์ ในการศึกษาใช้วิธีการสำรวจภาคสนาม การสังเกตการณ์อย่างมีส่วนร่วม การศึกษาภาพถ่ายทางอากาศและการสัมภาษณ์เชิงลึก นอกจากนี้ยังใช้การวิเคราะห์สถิติทดสอบแบบไควสแควร์และถดถอยแบบโลจิสติก ในการศึกษาพบว่าชุมชนที่ถูกกล่าวโทษว่าเป็นผู้ทำลายทรัพยากรธรรมชาติจึงพยายามตอบโต้ว่าภายในกลุ่มมีความสามารถอนุรักษ์ดินและน้ำได้หลายรูปแบบเพื่อตอบโต้จากภาครัฐ โดยภายในกลุ่มถือว่าการทิ้งพื้นที่ให้เป็นไร่ร้างเป็นรูปแบบหนึ่งของการอนุรักษ์ โดยวิเคราะห์ได้ทั้งในระดับชุมชน ครัวเรือน และแปลงเพาะปลูกของกลุ่มเกษตรกรบนพื้นที่สูง

            วรรณกรรมเยาวชนที่บอกเล่าเรื่องราวของกลุ่มชาติพันธุ์มลาบรีหรือที่รู้จักกันในนามผีตองเหลืองโดยเนื้อหามีการดำเนินเรื่องผ่านตัวละคร “กุนโฮะ” และครอบครัวของเขาในการเสนอเรื่องราววิถีชีวิตความเป็นอยู่ของกลุ่มชาติพันธุ์มลาบรี สภาพแวดล้อมทางธรรมชาติ การอพยพเคลื่อนย้ายถิ่น การให้ความหมายของบ้านหรือที่พักอาศัยหรือแม้กระทั่งธรรมชาติล้วนเป็นสิ่งที่ตัวละครในเรื่องพยายามถ่ายทอดออกมา การติดต่อสื่อสารกับกลุ่มชาติพันธุ์กลุ่มอื่น การดำเนินเรื่องที่เกิดขึ้นจากสังคมภายนอกที่เข้ามามีส่วนในการดำเนินชีวิตของครอบครัวกุนโฮะผู้ซึ่งเป็นกลุ่มชาติพันธุ์ชาวมลาบรีที่เปลี่ยนแปลงไป โดยมีเนื้อหาที่น่าติดตาม ทำให้สามารถจินตการและทำความเข้าใจต่อกลุ่มชาติพันธุ์กลุ่มมลาบรีมายิ่งขึ้น

            นับตั้งแต่อดีตสังคมมลาบรีนั้นไม่ได้ตัดขาดจากสังคมอื่นๆ มีความสัมพันธ์กลุ่มคนอื่นๆเรื่อยมา ยิ่งภายใต้บริบทการเปลี่ยนแปลงต่อวิถีชีวิตผ่านความสัมพันธ์เชิงอำนาจต่อสังคมเกษตรกรรม รัฐ ระบบทุนนิยมและโลกาภิวัฒน์ ผู้เขียนได้ศึกษาผ่าชุมชนมลาบรี ในเขตบ้านห้วยหยวก ตำบลแม่ขะนิง อำเภอเวียงสา จังหวัดน่าน ซึ่งจากความสัมพันธ์เชิงอำนาจดังกล่าวก่อให้กลุ่มคนมลาบรีประสบกับภาวะชายขอบของสังคม ภายในพื้นที่ปิดล้อมของการพัฒนา ทั้งการปิดล้อมเชิงกายภาพ ซึ่งเป็นการกีดกันการเขาถึงทรัพยากรธรรมชาติ อย่างป่าไม้และที่ดินทำกิน และการปิดล้อมเชิงสัญลักษณ์ที่ถูกควบคุมอัตลักษณ์ทางสังคม  อย่างการถูกใช้เป็นเครื่องมือเพื่อการท่องเที่ยว อย่างไรก็ตามกลุ่มคนมลาบรีนั้นมีการต่อสู้ดิ้นรนและต่อรองกับสถานการณ์เช่นนี้ สะท้อนให้เห็นถึงการดำรงอยู่ของสังคมผู้เก็บของป่าล่าสัตว์ในปัจจุบัน