ชาวกะเลิงเป็นกลุ่มชนพื้นเมืองที่กระจายอยู่ในพื้นที่ภาคกลางของลาว ติดกับเวียดนาม ชาวกะเลิงอพยพข้ามมาจากลาว เช่น แขวงสะหวันนะเขต เข้าสู่ประเทศไทยหลายระยะ ซึ่งโดยส่วนใหญ่เป็นเงื่อนไขของภัยทางการเมืองการปกครอง เช่น ครั้งศึกเจ้าอนุวงศ์ ในสมัยรัชกาลที่ 3 และครั้งศึกจีนฮ่อในสมัยรัชกาลที่ 5 (สุรัตน์ วรางค์รัตน์, 2524) ในเหตุการณ์เหล่านี้ ชาวกะเลิงร่วมเป็นหนึ่งในบรรดาผู้คนที่หนีภัยสงคราม หรือถูกกวาดต้อนอพยพมายังดินแดนอีสาน เช่น ในจังหวัดสกลนคร และมุกดาหาร (วีระพงศ์ มีสถาน, 2005; กธิการ ตริสกุล, 2550) พระยาดำรงราชานุภาพเมื่อครั้งเสด็จตรวจราชการที่เมืองนครพนม (ปี 2449) ได้กล่าวถึงกลุ่มกะเลิงไว้ว่า  "...ชาวกะเลิงพบในแขวงสกลนครมีมาก ว่าถิ่นฐานเดิมอยู่เมืองกะตาก แต่ไม่รู้ว่าเมืองกะตากอยู่ที่ไหน เพราะอพยพมาอยู่ในแดนล้านช้างมาหลายชั่วคนแล้ว ..." เมืองกะตากในฝั่งลาวไม่เป็นที่แน่ชัดว่าอยู่ที่ใด  อย่างไรก็ตาม มีชาวกะเลิงที่อพยพมาฝั่งไทยยังทรงจำได้ (สุรัตน์ วรางค์รัตน์, 2524) ถึงการที่พวกเขาอพยพมาจากเมืองภูวานากะแด้งหรือบ้านภูวานากะแด้ง แขวงเมืองภูวดลว่าง ต่อเขตเมืองคำเกิดคำม่วน ลุ่มน้ำตะโปนและแม่น้ำบังเหียน บ้านภูวานากะแด้งนี้อยู่แถบเมืองมหาชัยกองแก้ว เชิงเขาอาก สปป.ลาว (ภานุพงศ์ พิลาศรี, 2533) ซึ่งก็คือบริเวณภาคกลางของลาว (แขวงคำม่วงและแขวงสะหวันนเขต) ในปัจจุบัน

          ชาวกะเลิงอาศัยกระจายตัวอยู่เป็นชุมชนในหลายจังหวัดของภาคอีสาน โดยเฉพาะในเขตจังหวัดมุกดาหารและจังหวัดสกลนคร โดยในงานชิ้นนี้ขอยกตัวอย่างชุมชนชาวกะเลิงมาบางชุมชน อันมีรายละเอียดดังนี้ 

          บ้านโนนสังข์ศรี อ.คำชะอี จ.มุกดาหาร

          ประมาณปี 2301 ปลายสมัยกรุงศรีอยุธยา เกิดสงครามระหว่างเวียงจันทร์กับเมืองนครพนม ชาวกะเลิงที่บ้านกุดน้ำแล้ง เมืองดงเห็น แขวงสะหวันนะเขต ได้อพยพมาตั้งชุมชนทางฝั่งขวาแม่น้ำซึ่งเป็นภาคอีสานในปัจจุบัน สถานที่ตั้งหมู่บ้านครั้งแรกคือบริเวณบ้านนาเสียงแคนหรือบ้านโนนตูม ริมห้วยน้ำเช็ดทางด้านทิศเหนือ (สุวิทย์ ธีรศาสวัต และณรงค์ อุปัญญ์, 2540 : 15-20) ต่อมาในปี 2501 บ้านนาเสียงแคนเกิดไฟไหม้ป่าลุกลามมาติดบ้านเรือน ชาวบ้านจึงได้ย้ายออกมาตั้งบ้านเรือนห่างจากที่เดิมประมาณ 2 กิโลเมตรและได้เปลี่ยนชื่อหมู่บ้านเป็นบ้านโนนสังข์ศรี เพราะบริเวณดังกล่าวมีต้นสังข์ขนาดใหญ่ ประชากรชาวกะเลิงบ้านโนนสังข์ศรีในปี 2535 มีประมาณ 193 ครัวเรือน ภายหลังต่อมาเกิดโรคระบาดทำให้ชุมชนชาวกะเลิงย้ายออกไปตั้งชุมชนใหม่ทั้งไกลและใกล้จากชุมชนเดิม เช่น บ้านโนนก่อ บ้านโพธิ์ศรี บ้านนาสีนวล บ้านแสนพัน เป็นต้น

          บ้านดอนตาล อ.ดอนตาล จ.มุกดาหาร

          ชาวกะเลิงบ้านดอนตาล มีประวัติความเป็นมาว่า เดิมที่พ่ออัญญาพร และญาแม่หม่อมการ  เป็นคนลาว ได้พาลูกหลานอพยพมาจากเมืองหนองบัวลำภูเพื่อแสวงหาที่สร้างบ้านเรือน ครั้งแรกได้ตั้งบ้านเรือนอยู่แถบเมืองอุบล แต่ก็พบความแห้งแล้งจึงได้อพยพข้ามไปยังฝั่งลาว บ้านแก้งกอกดงคเนย ที่นี่พวกเขาได้พบข่าเลิงที่มีท้าวราชบุตรโคตรเป็นหัวหน้า จึงได้ขอสร้างบ้านเรือนอยู่ร่วมกันในที่นั้น แต่อยู่มาไม่นานก็ต้องพบความแห้งแล้งอีก ครั้งนี้ท้าวกินรี ชาวกะเลิงจากจำปาสัก ได้มาสมทบกับข่ากะเลิงที่นี่ด้วย เมื่อเป็นเช่นนั้นทั้งหมดจึงได้พาครอบครัวชาวกะเลิงเสาะหาสถานที่อันอุดมสมบูรณ์เพื่อสร้างบ้านเรือน จนมาพบที่หัวดอนตาลอันเป็นเกาะกลางน้ำ จึงได้พากันตั้งบ้านเรือนที่หัวเกาะริมฝั่งแม่น้ำโขง อยู่ต่อมาก็เกิดโรคระบาดหนัก ผู้คนล้มตายจำนวนไม่น้อย พวกเขาจึงอพยพเคลื่อนมาตั้งบ้านเรือนอยู่ทางด้านใต้ห่างจากหมู่บ้านเดิมประมาณ 100 เมตร เป็นบ้านดอนตาลและกลายเป็นอำเภอในปัจจุบัน (ลี  อุทธศรี และบุญพะมา ประสานชม, สัมภาษณ์ : สิงหาคม 2560) ในปัจจุบัน เมื่อกล่าวถึงประวัติความเป็นมาของชาวกะเลิงโดยเฉพาะการเคลื่อนย้ายและการตั้งบ้านเรือน ชาวกะเลิงมักจะอ้างอิงถึงผู้นำสำคัญที่ได้กล่าวมา คือ พ่ออัญญาพร และญาแม่หม่อมการ (มีลูกคนสำคัญคือ พ่ออาชญาชาวมุงคุณ), ท้าวราชาบุตรโคตร, และท้าวกินรี (สิทธิศักดิ์ สุวรรณเก, สัมภาษณ์ : สิงหาคม 2560) ในปัจจุบัน ประชากรทั้งหมด 7,684 ครัวเรือน 42,298 คน ในช่วงระยะเวลาของการเปลี่ยนผ่านบ้านดอนตาลได้ถูกยกขึ้นเป็นตำบลดอนตาล ในปี 2506 และเป็นอำเภอดอนตาลในปี 2517 ตามลำดับ (สุระ อุณวงศ์ และคณะ, 2542 : 16-20)

          การอยู่ร่วมกันกับกลุ่มคนลาวทำให้ชาวกะเลิงบ้านดอนตาลค่อย ๆ รับวัฒนธรรมลาว ผนวกกับอำนาจและความเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้น ปัจจุบันภาษากะเลิงได้สูญหายไปแล้ว (สิทธิศักดิ์  สุวรรณเก, สัมภาษณ์ พ.ศ. 2560) แต่ชาวกะเลิงที่นี่ยังเลือกเอาสัญลักษณ์วัฒนธรรม เช่น ชื่อเรียกชาติพันธุ์ ความทรงจำร่วม ความเชื่อ มาประกอบสร้างเป็นอัตลักษณชาติพันธุ์ ผสมผสานกับวัฒนธรรมลาว โดยเฉพาะในกระแสการท่องเที่ยว

          บ้านบัว ต.กุดบาก อ.กุดบาก จ.สกลนคร     

          ชาวกะเลิงในจังหวัดสกลนคร สันนิษฐานกันว่า ได้อพยพมาแต่ครั้งศึกตามฮ่อในรัชกาลที่ 5 พวกเขาได้อพยพจากเมืองภูวานากะเด้ง (ภานุพงศ์ พิลาศรี, 2533) ติดตามแม่ทัพนายกองเข้ามาอยู่เมืองต่าง ๆ โดยเฉพาะในบริเวณใกล้ตัวเมืองสกลนคร เช่น บ้านนายอ บ้านนามน บ้านโพนงาม ต่อมามีชาวกะเลิงอีกส่วนหนึ่งสมัครใจอพยพขึ้นไปตั้งหลักแหล่งบนเทือกเขาภูพาน ในบ้านบัว อำเภอกุดบาก ต่อมาในปี 2460 ได้เกิดโรคระบาดที่เรียกว่า โรคห่า อย่างรุนแรง จึงมีการอพยพเคลื่อนย้ายไปตั้งหลักแหล่งอยู่ที่บ้านเหล่าห่างจากบ้านบัว 1 กิโลเมตร

          บ้านกุดแฮด อ.กุดบาก จ.สกลนคร

          ชาวกะเลิงที่นี้มีเชื้อสายเดียวกับกับบ้านบัว ได้อพยพจากบ้านภูวานากะแด้ง เมื่อครั้งศึกปราบฮ้อในสมัยรัชกาลที่ 5 เพราะเกรงภัยตรายจากจีนฮ่อบ้านกุดแฮด เดิมชื่อบ้านกกพง เพราะมีต้นพงขนาดใหญ่บริเวณนั้น ต่อมาจึงเรียกว่าบ้านกุดแฮด มาจากคำ 2 คำคือ กุด ซึ่งหมายถึงหนองน้ำหรือบึง และ แฮด หมายถึง แรด บ้านกุดแฮดจึงเคยเป็นหนองน้ำที่เคยเป็นถิ่นที่อยู่ของแรดมาก่อน ปัจจุบันชาวบ้านยังเคารพเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์ประจำหมู่บ้าน (พิสิฏฐ์ บุญไชย, 2546) ซึ่งทั้งบ้านกุดแฮดและบ้านบัวถือว่าเป็นชุมชนที่มีชาวกะเลิงมากที่สุด ตั้งอยู่เชิงเขาภูพาน จังหวัดสกลนคร

          เดิมชาวกะเลิงมีลักษณะทางวัฒนธรรม เช่น ชื่อเรียกชาติพันธุ์ ภาษา ความเชื่อและจารีตเฉพาะตัว ระบบความเชื่อได้ทำให้เกิดจารีตที่ควบคุมพฤติกรรม และความสัมพันธ์ภายในของชาวกะเลิงไว้อย่างเฉพาะ เป็นต้นว่า ข้อห้ามที่กำกับพฤติกรรม/มารยาทของเขยหรือสะใภ้, การแต่งงานกันเองภายในกลุ่ม เพื่อให้ถูกต้องตามจารีตและผีที่นับถือ ลักษณะดังกล่าวทำให้ชาวกะเลิงปฏิสัมพันธ์กับคนกลุ่มอื่นน้อย ยกเว้นในเงื่อนไขจำเป็น เช่น การแลกเปลี่ยนทางเศรษฐกิจ อาทิ นำข้าวหรือผลผลิตมาแลกเกลือกับคนลาว สิ่งนี้ทำให้ชาวกะเลิงมีอัตลักษณ์ทางชาติพันธุ์แตกต่างจากกลุ่มอื่น ขณะเดียวกัน ชาติพันธุ์กลุ่มอื่นเช่น คนลาว ก็รับรู้ความแตกต่างทางอัตลักษณ์ เช่น ภาษา ความเชื่อและจารีตของชาวกะเลิงไปพร้อมกัน โดยเฉพาะสถานฐานะทางสังคมของการเป็น “ข่า” อันแสดงความเป็นอื่น ดังในเอกสารพื้นเวียงของจารุบุตร เรื่องสุวรรณ (อ้างใน ทรงคุณ จันทจร, 2553 : 67) ตอนหนึ่งว่า “...ฝูงใดเป็นพี่น้องพลัดพรากหนีกัน เขาก็กุมเอากวาดต้อนเมือเลี้ยง ฝูงหมู่ชาวกะเลิงข่าออกกะซอนขัดง่อน เขาก็เต้นไต่ก้อนผาขึ้นฮอดดอย ไปลอดลี้ตนอยู่ภูซัน เขาก็นำเอากันผูกมือเมือไว้...”  อันแสดงนัยถึงชาวกะเลิงที่เป็นข่า ที่ถูกกวาดต้อนมาเลี้ยงไว้ แม้พวกเขาจะหลบลี้หนีไปซ่อนตามภูตามผาก็ตาม

          แต่อย่างไรก็ตาม เมื่อชาวกะเลิงอพยพข้ามมาอยู่ฝั่งอีสานของประเทศไทย พวกเขาอยู่ร่วมและปฏิสัมพันธ์กับคนลาวและผู้ไท ทำให้เกิดการรับวัฒนธรรมมาผสมผสานกับวัฒนธรรมของตัวเอง ในปัจจุบันภาษาพูดของชาวกะเลิงแทบจะหมดไปในหมู่บ้านโนนสังข์ศรี อ.คำชะอี และบ้านดอนตาล อ.ดอนตาล ไม่มีผู้ที่สามารถพูดภาษากะเลิงได้มาอย่างน้อย 2-3 ชั่วอายุคนแล้ว ระบบความเชื่อ และวัฒนธรรมของชาวกะเลิงได้ถูกปรับเปลี่ยนไปคล้ายกับคนลาวหรือผู้ไทอย่างมาก

อาชีพ

          ในอดีต ชาวกะเลิงมักจะทำข้าวไร่และเก็บของป่าล่าสัตว์ แต่เมื่ออยู่ร่วมกับคนลาวมากขึ้น ชาวกะเลิงได้หันมาทำนาในที่ลุ่มใช้เทคนิควิธีเหมือนกับคนไทย/ลาว ชาวกะเลิงบริโภคข้าวเหนียวเป็นหลัก ส่วนข้าวจ้าวนั้นเป็นส่วนเสริม พวกเขาปลูกข้าวโพด มันสำปะหลัง มัน แตงกวา หอม มะเขือเทศ มะละกอ กล้วย มะนาว ขนุนและผักผลไม้อื่น ๆ ในอดีตเคยปลูกฝ้ายและทอผ้าแต่ปัจจุบันไม่ได้ปลูกแล้ว ชาวกะเลิงจะเลี้ยงสัตว์ เช่น ควาย วัว หมู เป็ด ไก่ 

          ชาวกะเลิงล่าสัตว์ในป่าหรือในทุ่ง เช่น นก กระต่าย ลิง กระรอก งูและสัตว์อื่น ๆ โดยใช้ปืนไฟหนังสติ๊กหรือกับดัก และบางกลุ่มที่อยู่ใกล้กับแม่น้ำใหญ่ การตกปลาหรือการหาปลา (โดยใช้ตะขอหรือกับดัก) ก็เป็นทรัพยากรสำคัญสำหรับเป็นอาหารในชีวิตประจำวัน ในการหาของป่าชาวกระเลิงยังเก็บเห็ด หน่อไม้ ตะไคร้ หอยเชอรี่ จั๊กจั่นและลูกน้ำมาบริโภคด้วย พวกเขารู้จักใช้สมุนไพรที่หามาจากป่าเพื่อรักษาโรค เช่น มาลาเรีย ปวดท้องหรือไข้หวัด

          ปัจจุบันชาวกะเลิงส่วนใหญ่ทำนาลุ่มแบบคนไทยอีสาน นอกจากนี้ในกระแสความเปลี่ยนแปลงในชาวกะเลิงก็ปรับเปลี่ยนวิถีชีวิตในการทำกิน เช่น การปลูกพืชพาณิชย์ มันสำปะหลัง อ้อย รวมถึงยางพาราด้วยเช่นกัน อย่างไรก็ตามชาวกะเลิงจำนวนหนึ่งยังคงออกไปหาทำงานรับจ้างตามโรงงาน เช่น กรุงเทพฯ 

          ชาวกะเลิงจะเป็นหน่วยครอบครัวขนาดเล็กที่ผู้ชายเป็นใหญ่ สามีหาเลี้ยงครอบครัว สมาชิกในครอบครัวจะให้ความเคารพพ่อบ้าน เช่น ยามกินข้าว จะต้องให้พ่อบ้านกินก่อน 3 คำ แล้วจึงจะให้สมาชิกกินตาม (สุวิทย์ ธีรศาสวัต และณรงค์ อุปัญญ์, 2540 : 41) ในการสืบสกุลนั้น ผู้หญิงเป็นผู้สืบมรดก (สุวิทย์ ธีรศาสวัต และณรงค์ อุปัญญ์, 2540 : 42) 

          ในอดีต ชาวกะเลิงมีผู้นำชุมชนโดยสัมพันธ์กับจารีตประเพณีของกลุ่ม ซึ่งมักจะเป็นบรรดาผู้อาวุโสจากกลุ่มตระกูล พวกเขาจะเป็นคนตัดสินปัญหาความขัดแย้งในชุมชน คอยให้คำแนะนำสมาชิกครัวเรือน เช่น การจัดงานแต่งงาน จัดการพิธีกรรมและการบูชาเซ่นไหว้ผี (Schliesinger, 2000:64)

          การแต่งงานชาวกะเลิงนิยมแต่งงานกันภายในกลุ่มชาติพันธุ์ โดยกลุ่มตระกูลทั้งสองจะเจรจากันเพื่อตกลงค่าสินสอดและกำหนดวันแต่งงานให้กับคู่บ่าวสาว กล่าวคือ พ่อแม่ของฝ่ายชายจะส่งหมอสื่อเป็นตัวแทนไปเจรจาสู่ขอที่กลุ่มตระกูลฝ่ายหญิง เจ้าโคตรของกลุ่มตระกูลฝ่ายหญิงจะเป็นตัวแทนเรียกร้องค่าสินสอด ในกระบวนการนี้อาจมีการต่อรองกันหากค่าสินสอดแพงกว่าที่ทางฝ่ายเจ้าบ่าวกำหนดไว้ อย่างไรก็ตาม เมื่อกำหนดวันเวลาได้แล้ว เจ้าบ่าวจะต้องเตรียมเงินสินสอดและของ 7 สิ่ง มาให้ฝ่ายหญิง คือ ค่าน้ำนม 3 บาท ค่านำหัวหมู (เดิมใช้หมูที่ยังมีชีวิต) ค่าตำเนืองเครื่องบ้าน ไก่ 12 ตัว กระบุงกะสัดใส่พริกป่น เกลือ ด้าย เงิน 10 สตางค์ พาข้าวและเนื้อสด เจ้าโคตรฝ่ายหญิงจะทำพิธีเลี้ยงผีตระกูลเพื่อบอกกล่าวให้รับรู้ และนำเขยเข้าสู่กลุ่มตระกูล ฝ่ายเจ้าสาวจะเตรียมของสมมาให้กับแขก มีที่นอน ผ้าห่ม ผ้าขาวม้า เป็นต้น เมื่อแห่เจ้าบ่าวมาถึงจะมีการสูตรขวัญเจ้าป่าว หมอสื่อป้อนไข่และเอาไก่กวาดหลังบ่าวสาว เอาศีรษะกระทบกัน และที่สำคัญคือ “วังคอง” หมายถึง ญาติผู้ใหญ่ทั้งสองฝ่ายจะทำพิธีเฆี่ยนเขย ซึ่งมีนัยถึงการอบรมสั่งสอนให้ทราบถึงหน้าที่ของสามีต่อภรรยาและต่อไป วังคอง จะเป็นผู้พิจารณาพฤติกรรมของเขย รวมถึงมีอำนาจตัดสินลงโทษหรือปรับไหมเขยได้ เมื่อส่งตัวเจ้าบ่าวเจ้าสาวแล้วพวกเขาจะต้องพาเจ้าบ่าวเจ้าสาวมาทำพิธีสมมาญาติเจ้าบ่าว 

      ปัจจุบัน ชาวกะเลิงมีการแต่งงานระหว่างกลุ่มกับคนลาวและคนไทย ค่าสินสอดสำหรับการแต่งงานประมาณสามหมื่นบาท หลังจากแต่งงานแล้วฝ่ายชายจะย้ายไปอยู่กับครอบครัวฝ่ายหญิง  มรดกของตระกูลจะตกทอดไปสู่ลูกหลานเท่ากัน เรือนตระกูลจะถูกสืบทอดไปยังลูกคนที่ดูแลพ่อแม่ (Schliesinger, 2000:64) 

          ในอดีตชาวบ้านกะเลิงจะสวมใส่เสื้อผ้าประจำกลุ่มตามจารีตของตัวเอง ชุดแต่งกายของผู้หญิงนั้นจะเป็นผ้าย้อมคราม เช่น ผ้าโสร่งย้อมคราม และผ้าโพกศีรษะขาวหรือดำ (Schliesinger, 2000) เสื้อย้อมครามของผู้หญิงนั้นทำจากผ้าผืนชิ้นเดียวกว้างประมาณศอกเศษ นำมาทบเย็บด้านข้าง แต่เหลือช่องไว้สอดแขน แล้วตัดหรือแหวกช่องตรงรอยทบให้เป็นช่องซึ่งบริเวณที่ตัดเป็นแนวยาวนี้จะเป็นคอเสื้อ เรียก เสื้อกระสอบ ผู้หญิงยังนุ่งผ้าถุงสีดำหรือสีน้ำเงินคราม โพกหัวด้วยผ้าด้ายดิบสีขาวหรือสีดำ (วีระพงศ์ มีสถาน, 2005 : 12) ผู้ชายจะใส่ผ้าขาวม้าและเสื้อย้อมครามหรือเปลือยกายท่อนบน (Schliesinger, 2000) บ้างก็นุ่งผ้าแพรวาสีดำหรือสีครามปล่อยชายหรือรวบชายเหน็บเตี่ยว สวมเสื้อกระสอบคล้ายผู้หญิงและอาจโพกหัวด้วยผ้าสีดำ (วีระพงศ์ มีสถาน, 2005 : 12)

          ในสมัยโบราณชาวกะเลิงนิยมสักนกที่แก้มและสักขาให้เป็นลาย นิยมสักนับตั้งแต่เหนือหัวเข่าสะโพก เอว ข้อมือ ข้อเท้า โดยเชื่อว่า ชายใดจะได้ก่ายกอดหญิงจะต้องสักให้ลายที่ขา ที่เอว ที่แก้มด้วย (สุรัตน์ วรางค์รัตน์, 2524) ในเรื่องนี้สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพก็ได้กล่าวถึงกลุ่มกะเลิงไว้ว่า ผู้ชายไว้ผมปะบ่าและมักสัตว์เป็นลูกนกที่แก้ม (ดำรงราชานุภาพ, 2466) การสักลายตามตัวยังแฝงความเชื่อเรื่องความศักดิ์สิทธิ์ การอยู่คงกระพันและแสดงความเป็นชายเต็มตัว (กธิการ ตริสกุล, 2550: 84)

          ชาวกะเลิงมีความสันทัดในการทำผลิตภัณฑ์จากป่านจนเป็นรู้จักของชุมชนข้างเคียงโดยเฉพาะคนลาว มักนิยมปลูกฝ้ายและนำมาทอเป็นเสื้อผ้าย้อมครามซึ่งมีมาตั้งแต่สมัยโบราณ เพราะพวกเขาเชื่อว่า ครามเป็นต้นไม้ที่ศักดิสิทธิ์ เมื่อนำมาย้อมผ้าสวมใส่ก็จะเหมือนมีสิ่งศักดิ์สิทธิ์คอยปกป้อง ทำให้ผู้สวมใส่สุขกาย สบายใจและในการประกอบพิธีกรรม ชาวกะเลิงจะนำผ้าย้อมครามไปใช้ในการประกอบพิธีเลี้ยงผีต่าง ๆ เช่น เป็นเครื่องคายใช้ในการประกอบพิธีเหยารักษาอาการเจ็บป่วย ถ้าไม่ใช้ผ้าย้อมครามในการประกอบพิธีเหยา อาการเจ็บป่วยก็จะไม่หาย ผีบรรพบุรุษที่ลงมาเหยาแต่ละครั้งจะจำผ้าย้อมครามที่เคยใส่ได้ (รัตนา วรรณชาติ, 2559)

          นางร่วม  อุทธศรี อายุ 76 ปี (สัมภาษณ์ : สิงหาคม 2560) ชาวกะเลิงบ้านดอนตาลเล่าว่า ชาวกะเลิงบ้านดอนตาลนั้น ผู้ชายสมัยก่อนไม่นิยมใส่เสื้อ นิยมสักรอยสักตามลำตัว แขน ขา ศีรษะ และแก้ม ส่วนผู้หญิงจะนิยมไว้ผมยาว เกล้ามวย ใส่ต่างหูเงินขนาดใหญ่ทั้งสองข้าง นุ่งผ้าถุงสีดำ ตีนผ้าถุงลายแดงสลับขาว ใส่เสื้อแขนกระบอกผู้หญิงชาวกะเลิงจะเจาะติ่งหูและใส่ตุ้มหูงาช้างหรือไม้ นอกจากนี้ ยังมีเครื่องประดับเงิน (Silver) และสร้อยคอลูกปัด        

          ในยุคต่อมา ชาวกะเลิงได้ปรับตัวรับเอาประเพณีของคนไทยและลาว ผู้หญิงนุ่งผ้าถุงและสวมเสื้อหลายรูปแบบทั้งเสื้อคอกะเช้า เสื้อยืด เสื้อสมัยนิยมจากโรงงาน ผู้ชายนุ่งกางเกงและเสื้อเชิ้ตหรือไม่ก็เปลือยกายท่อนบน ปัจจุบันชาวกะเลิงซื้อเสื้อผ้าจากตลาดในท้องถิ่น 

          เนื่องจากชาวกะเลิงอาศัยร่วมกับคนลาวอีสาน ผู้ไทและกลุ่มชาติพันธุ์อื่น ๆ ส่งผลให้เกิดการหยิบยืมและผสมกลมกลืนทางวัฒนธรรมระหว่างกัน อย่างไรก็ตาม ยังมีบางชุมชนที่สืบทอดวัฒนธรรมประเพณีไว้ได้อย่างแข็งเรง โดยในที่นี้จะขอยกตัวอย่าง พิธีเลี้ยงผีชุมชนชาวกะเลิงบ้านดอนตาล มีรายละเอียดดังนี้ 

          ประเพณีสำคัญในชุมชนกล่าวเฉพาะชาวกะเลิงดอนตาล ทุกปีจะมีการทำพิธีเลี้ยงผีชุมชน คือ เจ้าโฮงแป้นแผ่นทองเหลือ ในเดือน 6 เจ้าปู่ถือว่าเป็นผีมเหสักข์ที่บรรดาผู้เฒ่าหรือผู้อาวุโสของชุมชนอัญเชิญมาจากหนองบัวลำภู (หลาย หมั่นสิงห์, สัมภาษณ์ : สิงหาคม 60) เพื่อมาเป็นสิ่งสูงสุดในการนับถือให้คอยปกป้องดูแลหมู่บ้านและชุมชน โดยได้มีการสร้างหอโฮง เพื่อเชิญท่านให้ประทับ ต่อมาชาวบ้านได้เรียกเจ้าปู่ว่า “เจ้าโฮงแป้นแผ่นทองเหลือง” หรือเจ้าจอมหัวเจ้าปูมหัว (สุระ อุณวงศ์ และคณะ, 2542 : 18) ชาวบ้านเชื่อว่า เจ้าปู่ชอบสีแดง ด้วยเหตุนี้เมื่อถึงบุญพิธีเลี้ยงประจำปี ชาวบ้านจะนำเสื้อผ้าสีแดงพร้อมดอกไม้ ธูปเทียน เหล้าขาว หมูหรือไก่ อันเป็นเครื่องเซ่นไปถวายท่านและร่วมเฉลิมฉลองกินดื่ม เพื่อให้เจ้าปู่พึงพอใจ อันยังผลให้เกิดการปกป้องคุ้มครองดูแลลูกหลาน รวมถึงความอุดมสมบูรณ์ในผลผลิต เช่น ข้าวกล้า เป็นต้น (บุญพะมา ประสานชม, สัมภาษณ์ : สิงหาคม 2560) อย่างไรก็ดี งานเลี้ยงผีสูงสุดของชุมชนกะเลิงดอนตาลนี้ ถือว่าเป็นพิธีสำคัญที่พวกเขาใช้แสดงออกซึ่งความเป็นกลุ่มชาวกะเลิง เพราะชุดแต่งกายด้วยผ้าซิ่นและเสื้อสีดำหรือสีย้อมครามที่ใช้สื่อถึงความเป็นกะเลิงจะถูกสวมใส่เพื่อมาร่วมพิธีและฟ้อนรำถวายเจ้าปู่ด้วย ในการนี้ยังได้ถูกนำมาผนวกร่วมกับการท่องเที่ยวอีกด้วย ในงานจะมีคณะนางรำจากเทศบาลหรือต่างถิ่น หมอลำหมอแคน มาร่วมเฉลิมฉลองในงาน นอกจากนี้ในบางปีจะมีการจ้างคณะหมอลำหรือลำซิ่งมาตั้งเวทีแสดง โดยมีผู้คนต่างถิ่นที่ศรัทธาในเจ้าปู่มาบะบนขอพร รวมทั้งมีนักท่องเที่ยวมาเยี่ยมเยือนจำนวนมาก

พิธีเลี้ยงผีเจ้าปู่ “เจ้าโฮงแป้นแผ่นทองเหลือง” ของชาวกะเลิงดอนตาล มุกดาหาร

ภาพโดย เกียรติศักดิ์ บังเพลิง

          ในวิถีการคลอดบุตร ชาวกะเลิงจะคลอดที่เรือนของตนเองโดยมีหมอตำแยมาทำคลอดและภายหลังจากคลอดจะมีการอยู่ไฟ มีการควบคุมการกินอาหาร อาหารที่เชื่อว่าปลอดภัยสำหรับคนอยู่ไฟคือ ปลาย่าง เกลือและข้าว อย่างไรก็ตาม หากพบว่าเด็กงอแง เจ็บป่วย เลี้ยงยากจะมีการเชิญหมอเยามารักษา (วีระพงศ์ มีสถาน, 2005) 

          เมื่อมีคนตาย ชาวกะเลิงจะเผาศพ (Schliesinger, 2000 : 64-65) แต่สำหรับกรณีที่ตายด้วยอุบัติเหตุหรือตายตั้งแต่ยังอายุยังน้อยต่ำกว่า 7 ปี จะใช้วิธีฝังศพ (Schliesinger, 2000) ปัจจุบัน เมื่อหันมานับถือพุทธศาสนาแล้วก็มีการจัดการศพแบบพุทธศาสนา แต่ความเชื่อเดิมยังมีอิทธิพลอยู่ส่วนหนึ่ง คือ เมื่อตายในหมู่บ้านหรือชุมชน ชาวกะเลิงจะตั้งศพไว้ที่บ้านของผู้ตาย แต่หากเป็นการตายผิดปกติที่เรียกว่า ตายโหง จะนำศพไปตั้งไว้ที่วัดไม่นิยมตั้งไว้ที่บ้าน (วีระพงศ์ มีสถาน, 2005:19) ชาวกะเลิงมีพิธีส่งวิญญาณผู้ตายสู่สวรรค์ โดยจะให้หม้อดินใส่กระดูก เอาเชือกผูกคอหม้อโยงกับคันแร้ว เสร็จแล้วปล่อยทิ้งไว้กระทั้งเมื่อเชือกเปื่อยจนขาด คันแร้วจะตวัดหม้อขึ้น ชาวกะเลิงเชื่อว่าเป็นการนำวิญญาณขึ้นสู่สวรรค์ อย่างไรก็ดี ปัจจุบันเปลี่ยนจากหม้อมาใช้ขวดบรรจุกระดูกผู้ตาย แล้วใช้เทียนจุดรนเชือกให้ขาด แล้วคันแร้วก็จะตวัดขวดขึ้นถือว่าเป็นการส่งวิญญาณขึ้นสู่สวรรค์ (สุวิทย์ ธีรศาสวัต และณรงค์ อุปัญญ์, 2540 : 287)

          เนื่องด้วยระบบความเชื่อของชาวกะเลิงคือการนับถือผี พิธีกรรมที่ปฏิบัติในกลุ่มจึงเกี่ยวข้องกับการเลี้ยงผี ทั้งผีเรือนและผีสูงสุดหรือผีชุมชน

          การเลี้ยงผีเรือนนั้น ไม่ได้กำหนดวันเวลาไว้ชัดเจน แต่ส่วนใหญ่จะเลี้ยง เมื่อเขยหรือสะใภ้ทำผิดผีและมีการปรับไหม โดยที่ ผู้เฒ่าผู้แก่ในกลุ่มตระกูลเป็นผู้มีอำนาจในการปรับไหม เขยหรือสะใภ้จะต้องแต่งขันธ์ 5 ยอมขอขมาและหาควายหรือหมูมาให้โดยทำเป็นอาหารใส่ถาด (สุวิทย์ ธีรศาสวัต และณรงค์ อุปัญญ์, 2540 : 149) พร้อมทั้งแต่งขันธ์ 5 มีหมากจีบกอกยา ดอกไม้เทียนคู่ เหล้า 1 ขวด และไข่ไก่ 1 ฟอง เสร็จแล้วนำถาดข้าวและขันธ์ 5 ไปที่ห้องเปิง เจ้าโคตรจะจ้ำผีที่ห้องเปิงเพื่อบอกกล่าวขอขมาความผิดให้กับเขยหรือสะใภ้ เสร็จแล้วนำขันธ์ 5 ขึ้นไว้ที่หัวนอนตามเดิม

          การนับถือผีสูงสุดของชุมชนของชาวกะเลิงทำให้เกิดพิธีขึ้นผี พิธีเลี้ยงขึ้นและพิธีเลี้ยงลง  

          พิธีขึ้นผี เป็นเสมือนการเลี้ยงผีเพื่อบอกกล่าวผีสูงสุดให้รับรู้หรือขออนุญาต เช่น เมื่อจะเอากระดูกคนตายมาทำพิธีเข้าธาตุเจดีย์, ลูกสาวแต่งงาน, ครัวเรือนในหมู่บ้านจะจัดงาน, ชุมชนจัดงานบุญ โดยจะมีเครื่องเซ่นที่จะต้องถือไปเซ่นผีสูงสุด คือ ดอกไม้เทียนคู่ ไก่ต้ม 2 ตัวหรือหมู ขันธ์ 5 ขันธ์ 8 ซิ่นไหมแพรวา กล้วยสุก 1 ลูก เหล้า 1 ขวด เงิน 12 บาท น้ำ 1 แก้ว (สุวิทย์ ธีรศาสวัต และณรงค์ อุปัญญ์, 2540 : 151-154) ในการนี้หากลูกสาวของใครท้องก่อนแต่งจะถือว่าผิดผี พ่อแม่และเครือญาติจะต้องทำพิธีขึ้นผีเพื่อเลี้ยงขอขมาผีสูงสุด 

          พิธีเลี้ยงลง เป็นการเลี้ยงสำคัญในรอบปีโดยกำหนดเอาในเดือน 6 ของทุกปี (มักเป็นวันอังคารแรกของเดือน) พิธีนี้เป็นการเลี้ยงเพื่อบอกให้ผีสูงสุดทราบว่าชาวบ้านจะลงทำนา ขอให้ฝนฟ้าโปรยปรายลงมา โดยจะมีเครื่องเซ่นเนื้อควาย หัวควาย หูควาย ตีนควาย โดยมีเจ้าจ้ำนำทำพิธีบอกกล่าวให้ผีมารับเครื่องเซ่น ลูกหลานจะลงนาขอให้ดูแลลูกหลานและให้การทำนาสะดวก ฟ้าฝนตกลงมา 

          พิธีเลี้ยงขึ้น เป็นการเลี้ยงตอนใกล้จะเกี่ยวข้าว ชาวบ้านจะทำข้าวเม่าแล้วแบ่งให้เจ้าจ้ำนำไปเซ่นผีสูงสุดของชุมชน เจ้าจ้ำจะเก็บรวบรวมข้าวเม่าจากชาวบ้านไว้ 1-2 วันแล้วนำไปทำพิธีที่ตูบของผี ลักษณะเช่นนี้เจ้าจ้ำอาจจะเทียวไปทำพิธีหลายครั้งเนื่องจากชาวบ้านทำข้าวเม่าไม่พร้อมกัน การเก็บข้าวเม่าไว้นานก็อาจจะเน่าเสียได้

          ในสังคมจารีต ชาวกะเลิงนับถือศาสนาผีหรือวิญญาณนิยม (animism) หลายระดับ ผีที่มีบทบาทหลักคือ ผีสูงสุดและผีบรรพบุรุษ (Schliesinger, 2000) ชาวกะเลิงจะนับถือผีในเรือน ป่า ต้นไม้ และแม่น้ำ ซึ่งปรากฏผ่านการปฏิบัติพิธีกรรมเกี่ยวกับไร่นาต่าง ๆ ในการนับถือผีเรือนนั้น ชาวกะเลิงจะจัดห้องไว้ห้องหนึ่งสำหรับเป็นห้องผี ที่ฝาของห้องนี้ ด้านหัวนอนจะมีหิ้งผีตั้งไว้ด้านเหนือ หิ้งผีนั้นเป็นขั้นกะหย่องที่สานด้วยไม้ไผ่มีลักษณะคล้ายตะกร้า (สุวิทย์ ธีรศาสวัต และณรงค์ อุปัญญ์, 2540) ห้องผีซึ่งเป็นที่ไว้ขันกะหย่องนี้ จะห้ามไม่ให้เขยและสะใภ้ล่วงเข้าไปเด็ดขาด มิฉะนั้นจะผิดผี แล้วอาจทำให้สมาชิกในบ้านคนใดคนหนึ่งเจ็บป่วย ในการนี้จึงมีการกำหนดการปรับไหมไว้ว่า “ไหมเขยกินควาย ไหมสะใภ้กินหมู” เพื่อป้องกันการล่วงเข้าไปในห้องผี ห้องผีจะเป็นห้องนอนของลูกชาย ผู้ที่สามารถเข้าไปได้คือ พ่อ แม่ ลูกสาว ลูกชาย และหลานหลาน ๆ เท่านั้น

          ผีสูงสุดจะถูกเคารพนับถือให้เป็นผู้ปกป้องดูแลผืนป่าและชุมชน ซึ่งจะถูกนับถือมานับตั้งแต่ตั้งบ้านเรือน หมู่บ้านของชาวกะเลิงส่วนมาก จะมีตูบผีนอกหมู่บ้านเพื่อเป็นที่อยู่ของผีชุมชน (ซึ่งปัจจุบันเรียกเหมือนคนลาวว่า ผีปู่ตา) เพื่อเป็นที่เคารพบูชาประจำปีด้วยดอกไม้ เทียน ข้าวและไก่ ในหมู่บ้านโนนสังข์ศรี ได้พากันไปเชิญผีมเหสักข์มาจากบ้านตากแดด อ.เมือง จ.มุกดาหาร เพื่อเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์ปกป้องคุ้มครองของหมู่บ้าน (สุวิทย์ ธีรศาสวัต และณรงค์ อุปัญญ์, 2540 : 149) ด้วยการนับถือผีสูงสุดของชุมชน จึงมีการจัดองค์กรทางสังคม โดยมีผู้นำในการทำพิธีคือ “เจ้าจ้ำ”  เป็นเสมือนสื่อกลางระหว่างสมาชิกชุมชนกับผี การสืบทอดเจ้าจ้ำนั้นจะสืบทอดตามสายตระกูลจากบรรพบุรุษ การเป็นเจ้าจ้ำจะมีหน้าที่เซ่นไหว้ผีสูงสุดทั้งเลี้ยงขึ้น เลี้ยงลง และตามที่มีผู้คนมาบนบานขอให้ผีสูงสุดปกป้องคุ้มครองและอำนวยพรให้ ผีสูงสุดจะเป็นแหล่งอ้างอิงของการปกป้องคุ้มครองโชคชะตาชีวิตชาวกะเลิง และยังเป็นที่มาของข้อห้ามกำกับควบคุมพฤติกรรมของสมาชิกชุมชนทั้งหมดไม่ให้ทำผิดจารีต มิฉะนั้นจะมีบทลงโทษให้ได้รับผลร้าย เช่น เจ็บป่วย เป็นบ้าหรือตาย

          ในฤดูการทำการเกษตร ก่อนเพาะปลูกและการเก็บเกี่ยว ชาวกะเลิงจะจัดพิธีกรรมเกี่ยวกับการเกษตรเพื่อเซ่นไหว้ผี ให้ได้รับการปกป้องดูแลและให้เกิดความอุดมสมบูรณ์ ในอดีตชาวกะเลิงจะฆ่าหมูและควายสำหรับประกอบพิธีเกี่ยวกับการผลิตเพื่อบูชาผีศักดิ์สิทธิ์ (Schliesinger, 2000 : 64-65)

          ในหมู่บ้านโนนสังข์ศรี อ.คำชะอี จ.มุกดาหาร ชาวกะเลิงจะนับถือผีทั้งผีเรือน ผีสูงสุดของชุมชน ผีหมอเหยา โดยเชื่อว่า ผีเหล่านี้จะทำหน้าที่ปกป้องคุ้มครองวิถีชีวิตและความอุดมสมบูรณ์ในการผลิต (สุวิทย์ ธีรศาสวัต และณรงค์ อุปัญญ์, 2540 : 148) อีกทั้ง ผีที่นับถือยังสามารถเป็นการจัดองค์กรทางสังคม คอยเป็นกรอบหรือข้อห้ามควบคุมกำกับพฤติกรรมและความสัมพันธ์ของสมาชิก  หากใครประพฤติผิดข้อห้าม กฎเกณฑ์ หรือประเพณี จะถือว่าผิดผี อาจได้รับผลร้าย เช่น ความเจ็บไข้ ซึ่งจะมีพิธีกรรมตามมาคือการปรับไหมเพื่อเซ่นไหว้ผี

          ปัจจุบันชาวกะเลิงนับถือพุทธศาสนา ไม่ได้ทำพิธีเซ่นไหว้ด้วยสัตว์แล้ว แต่พวกเขาจะมารวมตัวกันเฉลิมฉลองก่อนการทำเกษตร ด้วยการกินดื่มเหล้าขาว (Schliesinger, 2000) พวกเขาไม่เชื่อผีร้ายที่คอยทำร้ายคนมากเท่าเมื่อก่อน หมู่บ้านชาวกะเลิงส่วนใหญ่ไม่มีหมอผี/คนทรงเหมือนในอดีต เมื่อชาวกะเลิงเจ็บไข้ได้ป่วย พวกเขาจะใช้วิธีการรักษาแบบแพทย์สมัยใหม่มากกว่าไสยศาสตร์ 

          ในอดีตเมื่อมีการเจ็บไข้ได้ป่วย ชาวกะเลิงจะรักษาการตามความเชื่อ คือ การรักษาด้วยสมุนไพร รักษาด้วยหมอมอ รักษาด้วยหมอเหยา เป็นต้น (สุวิทย์ ธีรศาสวัต และณรงค์ อุปัญญ์, 2540 : 123) 

          แต่เดิมดนตรีของชาวกะเลิงส่วนใหญ่เกิดจาการใช้วัสดุธรรมชาติมาประดิษฐ์ และยังสัมพันธ์กับวิถีชีวิตประจำวันและการประกอบพิธีกรรม อย่างการเลี้ยงผี เช่น กะลอ ทำจากไม้ไผ่แขวนไว้ที่เถียงนา ยามว่างเว้นจากงานก็จะนำมาตีเป็นทำนอง (กธิการ ตริสกุล, 2550) นอกจากนี้ยังมี โหวด แคน กลองแต เป็นต้น เป็นที่สังเกตว่า เครื่องดนตรีหลายชนิดคล้ายกับเครื่องดนตรีลาว

          ชาวกะเลิงมีตำนานเรื่องเล่าเกี่ยวกับกำเนิดชาวกะเลิง ซึ่งอ้างอิงตำนานน้ำเต้าปุงอันเป็นความเชื่อของชาวลาว/อีสานทั่วไป กล่าวคือ เมื่อครั้งขุนทั้งสามผู้เป็นใหญ่ คือ ขุนเค็ก ขุนคาน และปู่ลางเซิง ได้ขอร้องพระยาแถน เทพเจ้าผู้คุ้มครองโลก เพื่อขอกลับลงมาอยู่โลกมนุษย์ โดยอ้างว่า ข่อยนี้อยู่เมืองบนบ่แก่น แล่นเมืองฟ้าบ่เป็น พญาแทนจึงให้ลงมาเกิดในเมืองมนุษย์ที่เมืองแถนหรือเมืองนาน้อยอ้อยหนู แขวนสิบสองจุไทย พร้อมกับส่งควายลงมาเพื่อให้ใช้ทำไร่ไถนาหาเลี้ยงชีพ ต่อมาควายได้ตาย ซากของควายเกิดเป็นน้ำเต้าปุง ต่อมาน้ำเต้าปุงใหญ่ขึ้น ภายในน้ำเต้าปุง เกิดมีมนุษย์หลายเผ่าพันธุ์ ต่างก็ร่ำร้องอยากออกมาสู่ภายนอก (กธิการ ตริสกุล, 2550) ขุนทั้งสามจึงเอาเหล็กซีเจาะรูน้ำเต้าปุงเพื่อให้มนุษย์เหล่านั้นออกมา มนุษย์พวกแรกที่ออกมาคือพวกข่า กะโซ่ และกะเลิง ต่อมายังมีเผ่าอื่นออกมาอีก เช่น ไทยเลิง ไทยญ้อ ไทยกวาง ซึ่งเป็นบรรพบุรุษของไทย ลาว ผู้ไทย ผู้ที่ออกมาทีหลังเหล่านี้ได้รีบไปอาบน้ำชำระล้างกายในหนองน้ำศักดิ์สิทธิ์จึงมีผิวกายขาว ส่วนพวกข่า กะโซ่และกะเลิง ซึ่งออกจากรูน้ำเต้าปุงที่เจาะด้วยเหล็กซีเผาไฟ มีคาบเขม่าไฟติดตามร่างกายและกลัวความหนาวเย็นไม่ยอมไปชำระร่างกาย จึงมีผิวคล้ำจนทุกวันนี้ พวกข่า กะโซ่ และกะเลิง ที่ออกมาจากน้ำเต้าปุงก่อนจึงถือว่าเป็นพี่หรืออ้ายกก ของไทย ลาวและผู้ไท

          ชาวกะเลิงมีเรื่องเล่าเกี่ยวกับการเคยมีตัวหนังสือว่า ในอดีต พวกเขามีตัวหนังสือโดยจารึกตัวหนังสือไว้ในหนังควาย แต่พวกข่า กะโซ่ และกะเลิง ได้ทำสงครามแย่งชิงถิ่นที่อยู่กับชาวผู้ไทมาตลอด จนแม่ทัพนายกองสิ้นชีพไปหลายคน (กธิการ ตริสกุล, 2550) ในระหว่างทำสงครามได้ถูกสุนัขลักลอบเข้าไปในวังของกษัตรย์แล้วคาบเอาหนังควายที่จารึกอักษรข่า กะโซ่และกะเลิงไปกินเป็นอาหาร พวกข่า กะโซ่และกะเลิงจึงไม่มีตัวหนังสือเขียนจนถึงทุกวันนี้

          กลุ่มชาติพันธุ์กะเลิง เป็นกลุ่มที่มีโครงสร้างวัฒนธรรมเฉพาะที่แตกต่างจากลุ่มอื่นที่อาศัยอยู่ในพื้นที่ภาคอีสาน ทั้งภาษาพูด ความเชื่อ และจารีตประเพณี  แต่การอยู่ร่วมกับกลุ่มชาติพันธุ์อื่นโดยเฉพาะกลุ่มไทย-ลาว ทำให้เกิดการผสมผสานทางวัฒนธรรม โดยที่ชาวกะเลิงจะปรับตัวและรับวัฒนธรรมของคนกลุ่มหลังมากกว่า อีกทั้งวัฒนธรรมไทย-ลาว นั้นเป็นวัฒนธรรมที่มีโครงสร้างใหญ่กว่าทั้งในแง่ประชากร ภูมิภาคท้องถิ่นและอำนาจรัฐ (รวมถึงนโยบายทางวัฒนธรรมในระบบการปกครอง) จึงทำให้กลุ่มชาติพันธุ์กะเลิงกลายเป็นกลุ่มวัฒนธรรมที่น้อยกว่า มีผลให้เกิดช่วงชั้นทางสังคมที่แตกต่าง โดยที่วัฒนธรรมของคนกลุ่มใหญ่มีสถานะเหนือกว่า ทำให้ชาวกะเลิงรับวัฒนธรรมไทย-ลาว ไปในที่สุดเป็นเสมือนการปรับเปลี่ยนความสัมพันธ์เชิงสถานะทางสังคม ลักษณะเช่นนี้อาจสันนิษฐานว่า จะเกิดขึ้นมาก่อนที่ชาวกะเลิงจะอพยพเคลื่อนย้ายมาสู่ประเทศไทยเสียด้วยซ้ำ

          อย่างไรก็ดี เมื่อความเป็นรัฐชาติก่อตัวขึ้นอย่างเข้มข้นภายใต้รัฐไทย ชาวกะเลิงได้รับการหล่อหลอมไปสู่ความเป็นไทยทั้งการศึกษา ศาสนาและวัฒนธรรม ในระดับท้องถิ่น ยังอยู่ท่ามกลางการรายล้อมด้วยวัฒนธรรมลาวหรือไทยอีสาน สิ่งนี้ส่งผลให้วัฒนธรรมกะเลิงถูกปรับเปลี่ยนมากยิ่งขึ้นและจะยิ่งเปลี่ยนแปลงเพิ่มขึ้นไปอีก เมื่อความเปลี่ยนแปลงต่าง ๆ เช่น การคมนาคม ไฟฟ้า เทคโนโลยี ซึ่งเรียกกันว่า ความเจริญ ได้เข้ามามีอิทธิพลในชุมชนชาวกะเลิง

          แต่การเปลี่ยนแปลงที่ว่านั้นจะถึงกลับทำให้ความเป็นกลุ่มกะเลิงล้มหายตายจากไปก็หาไม่ เพราะท่ามกลางการเปลี่ยนแปลงต่าง ๆ เหล่านั้น ชาวกะเลิงได้ปรับตัวต่อรองด้วยการเลือกลักษณะวัฒนธรรมบางอย่าง เช่น “ความทรงจำทางประวัติศาสตร์ชาติพันธุ์” (ดังที่จะพบว่า ชาวกะเลิงมักบอกเล่าความทรงจำว่าบรรพบุรุษของพวกเขาเป็นกะเลิงอพยพมาจากจากฝั่งลาว) “ชื่อเรียกชาติพันธ์ุ” รวมถึงความเชื่อและพิธีกรรม (เช่น การเลี้ยงผี) มาประกอบสร้างความเป็นกะเลิง โดยเฉพาะบริบทของพหุวัฒนธรรมและการท่องเที่ยวที่ถูกให้ความสำคัญจากรัฐหรือนโยบายรัฐ ทำให้มีพื้นที่ที่ชาวกะเลิงได้นำเสนอความเป็นกะเลิง เช่น ชาวกะเลิงที่บ้านดอนตาล อ.ดอนตาล จ.มุกดาหาร เปิดรับนักท่องเที่ยวและจัดบ้านเรือนให้เป็นโฮมสเตย์ เพื่อให้นักท่องเที่ยวได้เข้าชมวัฒนธรรมและวิถีชีวิตของชาวกะเลิง ปรากฏการณ์ทำนองนี้ยังอาจพบในชุมชนกะเลิงที่อื่น ๆ ได้อีกเช่นกัน

          ในแง่ของวิถีชีวิตและเศรษฐกิจ เนื่องจากการเปลี่ยนแปลงทางโครงสร้างวัฒนธรรมตามที่ได้กล่าวมา วิถีชีวิตของชาวกะเลิงดำเนินไปอย่างสอดคล้องกับคนลาวหรือไทยอีสาน เช่น ทำนา หรือปลูกพืชเศรฐกิจ เป็นแรงงานรับจ้างทั่วไป และบางส่วนก็ออกมาเป็นแรงงานตามโรงงานในเมืองต่าง ๆ ด้านประเพณีวัฒนธรรม ชาวกะเลิงปรับตัวผสมผสานไปกับประเพณีของคนลาว/อีสาน คือ ประเพณีฮีตสิบสองครองสิบสี่โดยยึดโยงกับพุทธศาสนาเป็นสำคัญ

ภาษาเดิมที่กำลังสูญหาย

          หากยอมรับว่า ชาวกะเลิงเป็นกลุ่มชาติพันธุ์ที่มีภาษาพูดเฉพาะของตัวเอง ลักษณะภาษานั้นมีต้นกำเนิดใกล้กับภาษามอญเขมรไม่ใช่ภาษาไทยหรือลาว  ปัจจุบันในประเทศไทยแทบไม่เหลือชาวกะเลิงที่จะสามารถพูดภาษาเดิมได้ ปรากฏการณ์นี้อาจดำเนินมาได้ประมาณ 2-3 ชั่วอายุคนแล้ว ภาษาปัจจุบันที่ชาวกะเลิงใช้สื่อสารในชีวิตประจำวันคือภาษาไทยและภาษาลาว โดยเฉพาะภาษาลาว อันเป็นภาษาของภูมิภาคอีสานที่พวกเขาเป็นสมาชิกอยู่