งานเขียนในช่วงก่อนทศวรรษ 2520 มักกล่าวถึงชาวมลาบรีในวิถีชีวิตแบบเคลื่อนย้าย (ดู Bernatzik 1951; Kraisri Nimmanahaeminda and Hartland-Swan 1962; Seidenfaden 1919; Winit Wanadorn 1926) แต่ภายหลังทศวรรษ 2520 เป็นต้นมา งานศึกษาสังคมชาวมลาบรีหลายชิ้นก็เริ่มชี้ถึงการเปลี่ยนผ่านของสังคมชาวมลาบรี (ดู Trier 1992; วิสุทธิ์ ศรีวิศาล 2538; ศักรินทร์ ณ น่าน 2548; สุชาติ บูรมิตร 2546; สุรินทร์ ภู่ขจรและคณะ 2526)

          จากการสำรวจชี้ให้เห็นว่าชีวิตแบบลงหลักปักฐานของชาวมลาบรีไม่ได้เป็นไปในทิศทางเดียวกันและยังมีทิศทางหลากหลายเกิดขึ้นในระหว่างช่วงการเปลี่ยนผ่านไปสู่การลงหลักปักฐาน โดยอาศัยการดำเนินโครงการพัฒนาชาวมลาบรีเพื่อช่วยทำความเข้าใจประวัติศาสตร์ของการลงหลักปักฐาน แบ่งออกเป็น 4 ช่วงเวลาตามการจัดตั้งโครงการพัฒนา

           1.โครงการพัฒนาชาวมลาบรียุคแรกในช่วง 2520

           2.โครงการพัฒนาชาวมลาบรียุคที่สองในช่วง 2530

           3.โครงการพัฒนาชาวมลาบรียุคที่สาม 2540

           4.โครงการพัฒนาชาวมลาบรีที่เปิดเพิ่มล่าสุดในต้น 2550

          1. โครงการพัฒนาชาวมลาบรียุคแรกในช่วง 2520         

           - ในปี 2527 จังหวัดน่านกำหนดพื้นที่ป้องกันอนุรักษ์ป่าไม้เพื่อรักษาชาวเขาชนกลุ่มน้อยผีตองเหลือง สำหรับใช้เป็นพื้นที่อนุรักษ์ป่าและชาวมลาบรีสำหรับประโยชน์ทางโบราณคดีและอนุรักษ์ศิลปวัฒนธรรมของชนกลุ่มนี้(ดู จรินทร์ นาคศิริและดิเรก อยู่สบาย 2527) แต่โครงการดังกล่าวก็ไม่ได้ประสบผลสำเร็จทั้งการอนุรักษ์ทรัพยากรป่าไม้และรักษาชาวมลาบรี ทั้งนี้เพราะแม้จะพยายามกันพื้นที่ป่าดังกล่าว แต่ก็ไม่ได้ยกเลิกการทำสัมปทานป่าไม้แต่อย่างใด

           - โครงการพัฒนาสังคมก่อนการเกษตรกรรมของชนกลุ่มน้อยเผ่ามลาบรี ที่ใช้ระยะเวลาดำเนินการตั้งแต่ปี 2528-2535 ให้มีการพัฒนาและสงเคราะห์ชนกลุ่มน้อยเผ่า “ผีตองเหลือง” ที่อาศัยอยู่ตามเขตบ้านขุนสถาน บ้านห้วยบ่อหอยและบ้านภูเค็ง (ดู สุชาติ บูรมิตร 2546)

           - โครงการพัฒนาชาวมลาบรีที่ห้วยบ่อหอยที่เริ่มในปลายทศวรรษ 2520s ไม่ได้นำไปสู่การที่ชาวมลาบรีจะปรับเปลี่ยนวิถีชีวิตมาสู่การตั้งเป็นหมู่บ้านที่ถาวรตามที่โครงการวางเป้าหมายเอาไว้ และในปลายทศวรรษ 2530s นั้นเอง ทางภาครัฐก็ได้เริ่มหันไปจัดตั้งพื้นที่โครงการพัฒนาชาวมลาบรีในพื้นที่แห่งใหม่ในเขตอำเภอบ้านหลวง จังหวัดน่าน

          2. โครงการพัฒนาชาวมลาบรียุคที่สองในช่วง 2530

          - ในช่วงต้นทศวรรษ 2530s นี้ ได้มีการรวบรวมชาวมลาบรีโดยกลุ่มอำนาจท้องถิ่นที่จับมือกับกลุ่มธุรกิจท่องเที่ยวเอกชนฉวยประโยชน์จากชาวมลาบรีภายใต้การท่องเที่ยว โดยช่วงเวลาดังกล่าวนี้ยังได้เกิดความขัดแย้งในการดึงชาวมลาบรีให้เข้ามาอยู่ในพื้นที่ระหว่างจังหวัดแพร่และจังหวัดน่านที่ต้องการเป็นจังหวัดสำหรับมาเที่ยวชมชาวมลาบรี (ศักรินทร์ ณ น่าน 2548)

          - ในช่วงปี 2536 จังหวัดแพร่พยายามให้ชาวมลาบรีมีที่อยู่อาศัยถาวร ที่บ้านครกหนานทาเป็นก่อนพัฒนาเป็นแหล่งท่องเที่ยวต่อไปในอนาคต (ดู กรุงเทพธุรกิจ 2536)

          - ในช่วงปี 2537-8 ที่อำเภอบ้านหลวง จนกระทั่งปี 2540 โครงการพัฒนาชาวมลาบรีที่อำเภอบ้านหลวงก็ได้ดึงหลายหน่วยงานทั้งภาครัฐ เอกชนเข้ามาร่วมในโครงการมากยิ่งขึ้น และครอบครัวมิชชันนารีอย่างครอบครัวบุญยืนยังได้ย้ายจากจังหวัดแพร่เพื่อเข้ามาร่วมในโครงการดังกล่าวโดยจัดตั้ง ศูนย์พัฒนาและอนุรักษ์ชนเผ่าตองเหลือง (Yellow Leave Development and Preservation Center)

          - อย่างไรก็ตาม หลังจากที่โครงการดังกล่าวนี้ได้รวบรวมชาวมลาบรีเข้ามาอยู่ในพื้นที่และเริ่มดำเนินการตั้งแต่ปี 2537 แต่ก็มาสิ้นสุดในปี 2541 โดยมีระยะเวลาดำเนินการเพียง 5 ปีเท่านั้น โดยเกิดความขัดแย้งเกิดในพื้นที่ระหว่างหลายกลุ่มในประเด็นการอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมและการพัฒนาชาวมลาบรี ทางการพยายามคลี่คลายสถานการณ์ แต่ไม่สำเร็จจนในที่สุดต้องลงเอยด้วยการปิดโครงการพัฒนาลง ครอบครัวบุญยืนย้ายกลับบ้านห้วยฮ่อม ส่วนชาวมลาบรีได้แยกกันออกเป็นหลายกลุ่มและออกไปอยู่ในหลายพื้นที่ เช่น บ้านห้วยฮ่อม และบ้านห้วยหยวก เป็นต้น (ดู ศักรินทร์ ณ น่าน 2548; สุชาติ บูรมิตร 2546)

          3. โครงการพัฒนาชาวมลาบรียุคที่สาม 2540

           ในต้นทศวรรษ 2540s ทางการพยายามเปิดพื้นที่ใหม่เพื่อดำเนินโครงการพัฒนา ชาวมลาบรีอีกครั้ง บ้านห้วยหยวกได้รับเลือกให้เป็นพื้นที่จัดตั้งโครงการพัฒนาชาวมลาบรีตามที่มีการสำรวจพบว่า มีชาวมลาบรีหลายครอบครัวมาทำงานรับจ้างชาวม้งที่นี่ รัฐจึงพยายามรวบรวมชาวมลาบรีมาอยู่รวมกันเป็นหย่อมบ้านและโครงการนี้ก็ดำเนินการต่อเนื่องมาจนถึงปัจจุบัน (ดู ศักรินทร์ ณ น่าน 2548; สุชาติ บูรมิตร 2546)

           เมื่อชาวมลาบรีเริ่มรวมกันเข้ามาอยู่มากขึ้นแล้ว ก็พบว่า ชาวมลาบรีมีการออกไปอาศัยในเพิงพักที่สร้างขึ้นตามไร่ชาวม้งในช่วงที่มารับจ้างและจะกลับมาพักที่ในตัวชุมชนที่เป็นที่ตั้งโครงการพัฒนา หากไปทำไร่ไม่ไกลจากตัวพื้นที่ชุมชนมากนัก แต่ชาวมลาบรีบางครัวเรือนก็ยังมีการเคลื่อนย้ายอยู่บ้าง โดยจะออกไปอยู่กับญาติพี่น้องและหางานทำงานหมู่บ้านแห่งอื่นๆ เช่น บ้านห้วยฮ่อมและบ้านท่าวะ บางรายที่อยู่ในชุมชนที่ตั้งใหม่ก็มีการรื้อบ้านเดิมแล้วย้ายไปสร้างบ้านหลังใหม่ที่ยังคงอยู่ในบริเวณที่ตั้งชุมชนใหม่แห่งนี้

           ในปี 2549 โครงการพัฒนาชาวมลาบรีมีความเข้มข้นขึ้นโดยได้มีการขยายพื้นที่ชุมชนเพื่อรองรับโครงสร้างพื้นฐานที่รวมไปถึงการจัดตั้งสถานที่ปฏิบัติงานของเจ้าหน้าที่รัฐที่เข้ามาส่งเสริมชุมชนในการยังชีพทั้งการเพาะปลูก-เลี้ยงสัตว์และอาชีพเสริมอื่นๆ ตลอดจนการดูแลรักษาความสงบเรียบร้อยในชุมชน ในปี 2550 สมเด็จพระเทพฯ ได้เสด็จเยือนบ้านห้วยหยวกอย่างเป็นทางการ ทำให้เกิดการวางแนวและทางการพัฒนาชุมชนชาวมลาบรีจากหลายฝ่าย โดยมีหลายหน่วยงานได้เข้ามาปรับปรุงพื้นที่ชุมชนครั้งใหญ่ซึ่งนับเป็นจุดเปลี่ยนผ่านที่สำคัญล่าสุดหลังการตั้งชุมชนชาวมลาบรีบ้านห้วยหยวกแห่งนี้

          4. โครงการพัฒนาชาวมลาบรีที่เปิดเพิ่มล่าสุดในต้น 2550

           โครงการพัฒนาชาวมลาบรีที่เพิ่งเปิดขึ้นมาใหม่หลังปี 2550 มี 2 พื้นที่ ได้แก่ บ้านท่าวะและ ศูนย์ภูฟ้าพัฒนา

           ชาวมลาบรีที่บ้านท่าวะ การลงหลักปักฐานโดยรัฐเพิ่งมาเริ่มเมื่อช่วงปี 2550 ตามโครงการพัฒนาที่เพิ่งเริ่มขึ้นมาเมื่อไม่นานมานี้ โดยพื้นที่แห่งนี้มีชาวมลาบรีเข้ามาหาของป่าล่าสัตว์และแวะเวียนไปยังหมู่บ้านชาวไตยวนมานานแล้ว โดยชาวมลาบรีนำของป่ามาแลกของบ้านและยังพัฒนามาสู่การเป็นแรงงานรับจ้างในการเพาะปลูก 

           ชาวมลาบรีที่ศูนย์ภูฟ้าพัฒนา การลงหลักปักฐานเพิ่งเริ่มในปี 2551-2 ตามการเริ่มรวบรวมชาว มลาบรีเข้าไปอยู่ในพื้นที่โครงการ ในขณะที่ศูนย์ภูฟ้ามีการจัดตั้งในช่วงปี 2542 ในฐานะโครงการพัฒนาในพื้นที่เพื่อความมั่นคงทางการทหาร และแม้ว่าจะมีชุมชนชาติพันธุ์อื่นๆ ที่อาศัยในหลายหมู่บ้านที่แวดล้อม แต่กลุ่มเหล่านี้ก็ไม่ได้พัฒนาปฏิสัมพันธ์กับชาวมลาบรีที่ย้ายเข้ามาใหม่มาก่อน ดังนั้น กลุ่มชาติพันธุ์เหล่านี้จึงเป็นคนแปลกหน้าระหว่างกันภายหลังโครงการลงหลักปักฐานโดยรัฐ จะเห็นได้ว่า การลงหลักปักฐานของชาวมลาบรีสัมพันธ์ไปกับโครงการพัฒนาโดยรัฐอย่างมาก แต่ทั้งนี้ก็ไม่ได้หมายความว่า ชุมชนชาวมลาบรีทุกแห่งจะได้รับการจัดตั้งขึ้นโดยรัฐเท่านั้น เพราะเราก็ยังคงเห็นถึงบทบาทการพัฒนาของมิชชันนารีอย่างครอบครัวบุญยืนในกรณีชาวมลาบรีบ้านห้วยฮ่อม และ เราก็เห็นบทบาทของกลุ่มทุนท้องถิ่นที่พยายามรวบรวมชาวมลาบรีเข้ามาไว้ในพื้นที่ป่าจำเพาะเพื่อสามารถจัดการให้เป็นแหล่งท่องเที่ยวได้ แต่ทั้งหมดที่กล่าวถึงนี้ ก็ยังคงเป็นพื้นที่ซึ่งมีโครงการพัฒนาชาวมลาบรีที่สัมพันธ์ไปกับภาครัฐที่ต้องการให้ชาวมลาบรีลงหลักปักฐาน แต่สำหรับกรณีของชาวมลาบรีที่บ้านดอนไพรวัลย์มีความแตกต่างที่ช่วยต่อภาพการลงหลักปักฐานของชาวมลาบรีในประเทศไทยได้ชัดเจนมากขึ้นด้วย

           ชาวมลาบรีบ้านดอนไพรวัลย์ : โครงการลงหลักปักฐานโดยชุมชนชาติพันธุ์ภายนอก

           ก่อนหน้าที่จะมาอยู่บ้านดอนไพรวัลย์นั้น ชาวมลาบรีกลุ่มนี้เข้ามาพร้อมกับกลุ่มผู้ลี้ภัยสงครามในประเทศลาวแล้วเข้ามาอยู่ที่ศูนย์ผู้ลี้ภัยสงครามในอำเภอปัว จังหวัดน่าน เมื่อปี 2519 หลังจากนี้ชาวมลาบรีกลุ่มนี้ได้ออกจากศูนย์แล้วมาตั้งเพิงพักในชายป่า โดยยังชีพด้วยการเก็บของป่าล่าสัตว์และมารับจ้างเป็นแรงงานให้กับชาวม้งในหลายหมู่บ้านจนกระทั่งในปัจจุบัน กลุ่มนี้ได้เข้ามาอาศัยอยู่กับชาวม้งบ้านดอนไพรวัลย์ (ดู Trier 2008) การลงหลักฐานของมลาบรีกลุ่มนี้สัมพันธ์กับการก่อตัวของรัฐและความขัดแย้งทางเศรษฐกิจ-การเมืองในภูมิภาคได้อย่างชัดเจน

           จากชาวมลาบรีทั้ง 5 กรณีที่ผู้เขียนได้กล่าวไปแล้วนั้น หากย้อนกลับไปดูงานของ Ikeya กับ Nakai (2009) ผู้เขียนจึงมีข้อเสนอเพิ่มเติมว่า จริงๆ แล้ว เราจำต้องมองประวัติศาสตร์การลงหลักปักฐานของชาวมลาบรีที่ขยายไปจากงานของ Ikeya กับ Nakai ที่เสนอการมองหา symbiosis ในอดีตผ่านคู่ความสัมพันธ์ระหว่าง hunter-gatherers กับ farmers กล่าวคือ การเคลื่อนย้ายและการลงหลักปักฐานของชาวมลาบรีมีการเปลี่ยนแปลงไปภายใต้ความสัมพันธ์ที่รัฐพยายามดำเนินโครงการพัฒนาชาวมลาบรีด้วย

           การเปลี่ยนผ่านมาสู่ชีวิตการลงหลักปักฐานยังเป็นประวัติศาสตร์ที่ยังคงไม่เสร็จสิ้นสมบรูณ์ด้วยเช่นกัน ดังจะเห็นว่า รัฐได้ดำเนินโครงการพัฒนาในพื้นที่หลายแห่งในช่วงเวลาต่างๆ โดยมีบางแห่งที่ไม่ประสบผลสำเร็จก็ต้องปิดตัวลงไป ในขณะที่บางแห่งสามารถดำเนินการอย่างต่อเนื่องและมีบางแห่งที่เพิ่งเปิดตัวขึ้นมาใหม่ มันจึงเป็นช่วงที่ชาวมลาบรีเข้ามาอยู่รวมกันในพื้นที่การลงหลักปักฐานซึ่งมีภาครัฐพยายามส่งเสริมให้เป็นหย่อมบ้านอยู่หลายครั้ง โดยคนเหล่านี้ได้รับการส่งเสริมให้เรียนรู้การเพาะปลูก-เลี้ยงสัตว์ด้วย แต่เมื่อโครงการพัฒนาจำต้องปิดตัวไปนั้น ชาวมลาบรีก็เคลื่อนย้ายไปอาศัยอยู่นอกพื้นที่โครงการพัฒนา โดยเป็นพื้นที่ป่าไม้ที่ชาวมลาบรีเข้าไปเก็บหาของป่าล่าสัตว์หรือพื้นที่เพาะปลูกที่ชาวมลาบรีเข้ามาเป็นแรงงานรับจ้างให้กับกลุ่มชาติพันธุ์ภายนอกอื่นๆ อันเป็นรูปแบบความสัมพันธ์ระหว่างชาติพันธุ์ก่อนที่รัฐจะเข้ามาดำเนินโครงการพัฒนาชาวมลาบรี แต่เมื่อทางการสามารถจัดตั้งและดำเนินโครงการพัฒนาได้อย่างต่อเนื่องมากขึ้นหลังทศวรรษ 2540s นั้น การลงหลักปักฐานของชาวมลาบรีในพื้นที่จำเพาะก็เริ่มปรากฏให้เห็นเด่นชัดมากขึ้น ถึงช่วงนี้ แม้การลงหลักปักฐานสำหรับชาวมลาบรีจะยังไม่ได้เกิดขึ้นอย่างเต็มที่ในทุกพื้นที่ แต่ก็เริ่มเห็นได้ว่า ชาวมลาบรีได้ใช้ระยะเวลานานมากขึ้นก่อนที่จะมีการเคลื่อนย้ายไปอยู่ในที่อื่นๆ ชีวิตที่เคลื่อนย้ายจึงยังอาจไม่ได้หมดความสำคัญต่อชาวมลาบรีลงทั้งหมด ดังที่ชาวมลาบรีจากบ้านห้วยฮ่อมได้ย้ายไปอยู่ที่ศูนย์ภูฟ้าพัฒนาและบางส่วนก็ย้ายมาอยู่ที่บ้านห้วยหยวกที่เพิ่งเกิดขึ้นมาในช่วงหลังปี 2550 ที่ผ่านมานี้ ทั้งนี้ยังไม่นับรวมกรณีย่อยๆ ในระดับครัวเรือนและระดับปัจเจกที่ยังคงมีการเคลื่อนย้ายไป-มาในระหว่างพื้นที่ แต่ที่สุดในปัจจุบันนี้ อาจกล่าวได้ว่า การเคลื่อนย้ายเกิดขึ้นในทิศทางและพื้นที่เฉพาะเจาะจงมากยิ่งขึ้น โดยไม่เพียงแต่จำกัดในดินแดนรัฐชาติไทยเท่านั้น หากยังมีการจำกัดเหลือพื้นที่ไม่กี่แห่งอีกด้วย 

          ชาวมลาบรีมีการจำแนกสัตว์ตามขนาดของสัตว์และยังสัมพันธ์กับการแบ่งปันเนื้อสัตว์ให้คนอื่นๆ รวมไปถึงการประกอบพิธีกรรมต่อสิ่งเหนือธรรมชาติด้วย โดย “จะเด้อตรือหนาบ” หรือสัตว์ใหญ่ได้แก่ แบ้ก(หมี) ง้าย(หมูป่า) ดิ้ง(กระทิง) สัตว์จำพวกกวาง เช่น โป้นล(เก้ง) คเจี้ยก(กวาง) และงูเหลือม โดยมื่อล่าสัตว์ใหญ่มาได้ ก็แบ่งให้กับทุกคนเพราะถือว่าเป็นของส่วนรวม และเมื่อล่าได้ก็ต้องประกอบพิธีขอขมากับสิ่งเหนือธรรมชาติที่ดูแลสัตว์ใหญ่เหล่านั้นด้วย ส่วนสัตว์อื่นๆ ก็จะถือเป็นสัตว์ขนาดเล็กหรือ “จะเด้อไอตาก” ไปล่าได้มาก็แบ่งกันกินในครัวเรือนเป็นหลักและไม่ต้องประกอบพิธีกรรมอะไร

          ชายชาวมลาบรีบางคนยังรู้วิธีตีเหล็กด้วย โดยมีเครื่องมือโลหะต่างๆ ที่ชาวมลาบรีจะนำไปใช้ในการดำรงชีวิต เช่น เสียม มีดพร้า และ “ค้อด” หรือหอก สำหรับการได้เหล็กมานั้น ชาวมลาบรีจะนำของป่าไปติดต่อขอแลกเปลี่ยนสิ่งของจากกลุ่มชาติพันธุ์ภายนอก เช่น ชาวไตยวนหรือที่ชาวมลาบรีเรียกว่า “ท้อด” แต่จะมีเพียงชายมลาบรีเท่านั้นที่จะนำของป่าไปแลกกับคนในหมู่บ้าน แต่ปัจจุบันนี้ การหาของป่าไปแลกกับเหล็กเพื่อเอามาตีเป็นหอกคงไม่มีอีกแล้วเพราะปัจจุบันนี้หอกเป็นเครื่องมือที่ไม่มีการนำมาล่าสัตว์อีกต่อไป ทั้งนี้จากการที่ชาวมลาบรีหันมาใช้ปืนกันมากขึ้น โดยเป็นปืนที่ได้จากการติดต่อกับคนม้งในฐานะแรงงานรับจ้างในไร่ในช่วงสิบกว่าปีที่ผ่านมานี้

          การติดต่อแลกเปลี่ยนสิ่งของกับสังคมภายนอกยังจำเป็นต่อการที่ชาวมลาบรีจะสามารถมีเครื่องมือสำหรับจุดไฟด้วย ตามที่ไฟเป็นสิ่งที่ชาวมลาบรีต้องใช้ในการดำรงชีวิตประจำวันทั้งเพื่อการประกอบอาหารและการสร้างความอบอุ่นให้กับร่างกาย โดยที่บ้านห้วยหยวก ชายมลาบรีอย่างลุงปา ยังได้ใช้การจุดไฟในโอกาสที่มีการแสดงให้กับนักท่องเที่ยวได้ดูอีกด้วย โดยจะใช้การตีเหล็กลงไปที่หินจนได้ประกายไฟไปติดที่เยื่อที่ขูดมาจากก้านใบของต้น “เขียง” อันเป็นพืชตระกูลปาล์มชนิดหนึ่งที่ขึ้นตามป่า โดยเยอเขียงนี้จะนำมาแช่น้ำที่ผสมกับดินประสิวที่ใช้ของป่าไปแลกมาจากชาวบ้าน

          สังคมชาวมลาบรีมีการให้ความสำคัญกับความสัมพันธ์ในระบบเครือญาติและการรวมกลุ่มกันทางสังคม ความสัมพันธ์ระหว่างครัวเรือนต่างๆ ในกลุ่มหนึ่งๆ นั้น นอกจากความสัมพันธ์ในทางญาติพี่น้องแล้ว ยังมีความสัมพันธ์ในเชิงเศรษฐกิจอย่างแนบแน่นด้วย  โดยแต่ละหลังคาเรือนเมื่อหาอาหารในป่าหรือรับอาหารเป็นค่าแรงในการรับจ้างก็จะมีการนำมาแบ่งปันกัน โดยไม่คำนึงว่าผู้ใดเป็นคนหาได้ รวมทั้งการพึ่งพากันในด้านอื่นๆ เช่น การป้องกันระวังภัย การประกอบพิธีกรรม กิจกรรมบันเทิง เป็นต้น โดยกลุ่มครอบครัวนี้จะมีขนาดโครงสร้างใหญ่กว่าครอบครัว แต่เล็กกว่าหมู่บ้าน (นิพัทธ์เวช สืบแสง, 2531)

          ปัจจุบันนี้ เมื่อสังคมชาวมลาบรีได้มีการเปลี่ยนแปลงมาสู่การลงหลักปักฐานถาวรตามที่รัฐได้ให้การสนับสนุนมานานหลายทศวรรษนั้น ก็ทำให้การอาศัยอยู่รวมกันในชุมชนหลายแห่งเหล่านั้นไม่ใช่รูปแบบตามการอยู่รวมกันของกลุ่มเครือญาติเดียวเท่านั้น โดยเกือบทั้งหมด (ยกเว้นกรณีบ้าน ดอนไพรวัลย์) เป็นการอาศัยอยู่รวมกันของมลาบรีจากหลายกลุ่มครอบครัวและเครือญาติอีกด้วยโดยหลังการพิจารณาให้สัญชาติไทย ชาวมลาบรีได้รับการตั้งนามสกุลให้จากเจ้าหน้าที่รัฐและมิชชันนารี ใน ปี 2553 จากการสำรวจในรายงานครั้งนี้ พบว่า ในชุมชนชาวมลาบรีแต่ละแห่งจะมีคนที่มีนามสกุลแตกต่างกัน ดังต่อไปนี้

- บ้านห้วยหยวก มีประชากรชาวมลาบรี 172 คน มี 6 นามสกุล คือ 1) หิรัญคีรี 2) เมลืองไพร 3) อนันตพฤกษ์ 4) ไพรนิวาส 5) สุชนคีรี 6) คนธพฤกษ์

- บ้านห้วยฮ่อม มีประชากรชาวมลาบรี 82 คน มี 7 นามสกุล คือ 1) ศรีชาวป่า 2) ดอยศักดิ์ 3) ศรีร้องกวาง 4) เจริญคีรีพนา5) ศรีพนาสุข 6) ไพรพฤกษ์ 7) น้ำใจคีรี

- บ้านท่าวะ มีประชากรชาวมลาบรี 36 คน มี 6 นามสกุล คือ 1) ศรีพนาสุข 2) เจริญคีรีพนา3) เมลืองไพร4) ศรีชาวป่า 5) ไพรศักดิ์ 6) สุชนคีรี 7)

- ศูนย์ภูฟ้าพัฒนา มีประชากรชาวมลาบรี 61 คน มี 8 นามสกุล คือ 1) ศรีชาวป่า 2) ดอยศักดิ์ 3) ศรีร้องกวาง 4) เจริญคีรีพนา5) ศรีพนาสุข 6) ชาวพนาไพร 7) เจริญคีรีพนา 8) สุชนคีรี

          การที่ชาวมลาบรีไม่นิยมแต่งงานข้ามชาติพันธุ์ ยังทำให้การแต่งงานจำกัดแต่ในกลุ่มชาติพันธุ์เดียวกัน จึงมีชายบางคนที่ได้แต่งงานกับหญิงที่มีอายุมากกว่าตน ส่วนการแต่งงานข้ามกลุ่มชาติพันธุ์นั้น เคยเกิดขึ้นอยู่บ้าง แต่หาได้ยากมากในกลุ่มชาวมลาบรี โดยในการสำรวจครั้งนี้ ผู้เขียนพบแต่เพียงกรณีชาวมลาบรีที่บ้านดอนไพรวัลย์ที่หญิงชาวมลาบรี 2 คนไปแต่งงานกับชายชาวถิ่น (ดู Trier 2008)

          ในสังคมมลาบรี ผู้ชายมีหน้าที่ในการล่าสัตว์ โดยจะรวมกันเป็นกลุ่มอาศัยความสัมพันทางสังคมเข้ามาช่วย โดยเป็นความสัมพันธ์ที่กว้างมากขึ้นกว่าความสัมพันธ์ในระดับครัวเรือน หรือเครือญาติ การออกไปล่าสัตว์มีความสำคัญที่ทำให้ผู้ชายสามารถแสดงบทบาทตามที่ถูกสังคมคาดหวังไว้ กลายเป็น “ผู้แบ่งปัน” ในสิ่งที่มีค่าต่อผู้คน นั่นคือแบ่งปันเนื้อสัตว์ที่ล่ามาได้ให้กับสมาชิกในสังคมอื่นๆ ด้วย โดยความสำเร็จในการล่าจึงสามารถสร้างสถานภาพที่น่ายกย่องที่มีผลต่อชีวิตทางสังคมของนายพรานและกลุ่มนายพราน ทั้งนี้เพราะมีส่วนช่วยในการหาคู่ครองด้วย

          ส่วนผู้หญิง มีหน้าที่ที่ต้องทำมากกว่าผู้ชาย ทั้งหาอาหาร ทำอาหาร สร้างซ่อมบ้าน ไปตักน้ำ เลี้ยงลูก ในบางครั้งผู้หญิงก็ยังช่วยผู้ชายล่าสัตว์และผู้ชายก็สามารถทำงานของผู้หญิงได้บ้างเหมือนกัน แสดงให้เห็นถึงบทบาทหน้าที่ในระดับที่เป็นหลักการกับบทบาทหน้าที่ในระดับปฏิบัติที่ไม่ได้ตายตัวนัก

          ในงานศึกษาของ นิพัทธ์เวช สืบแสง (2531) เขากล่าวถึงระบบครอบครัวและเครือญาติของชาวมลาบรีไว้ว่า แม้จะมีขนาดประชากรที่น้อย แต่สังคมชาวมลาบรีก็มีข้อห้ามในการแต่งงานระหว่างพี่น้องทั้งแนวขวาง (Cross cousin) และญาติพี่น้องแนวขนาน (Parallel cousin) การแต่งงานในสังคมชาวมลาบรีจึงเป็นรูปแบบการแต่งงานนอกกลุ่ม (Exogamy) นอกจากนี้ ก็ยังยึดถือการแต่งงานแบบสามีภรรยาเดียว (Monogamy) 

          เครื่องนุ่งห่มของชาวมลาบรีอาจทำขึ้นมาจากเส้นใยและบางครั้งก็เป็นใบไม้ตามป่า นั่นคือ “อะกูกู้ลาม” หรือเปลือกต้นไม้ แต่อาจจะใช้ “อะกูกู้โยน-ร” หรือกาบกล้วยก็ได้แต่ใช้ได้ไม่นานเท่าเปลือกไม้ บางครั้งก็ใช้เปลือกของต้นปอสาหรือกาบกล้วยที่รัดติดกันด้วยเชือกที่ทำจากเถาวัลย์ แต่การใช้วัสดุธรรมชาติ เช่น เปลือกไม้หรือใบไม้ ก็ไม่มีการใช้อีกแล้ว เพราะปัจจุบันนี้ชาวมลาบรีหันมาใช้เสื้อผ้าที่ได้รับแจกจากคนภายนอกและบางครั้งก็ซื้อจากตลาดในตัวเมืองด้วย

          เครื่องมือเครื่องใช้อื่นๆ เช่น “ยอก” หรือ ย่ามใส่ของใช้สอยที่หญิงมลาบรีจะนำเปลือก “ทะแป้ด” เป็นเถาวัลย์ชนิดหนึ่งมาทำเป็นเชือก ย้อมเชือกด้วยพืชที่ให้สี เช่น “ทรอม” ให้สีเขียว รากของต้น“ยักสะแว้” ให้สีเหลืองแกมส้ม เป็นต้น การสานย่ามต้องอาศัยเครื่องมืออื่นประกอบด้วย คือ “จ้วก” ทำมาจากไม้ไผ่

          “ก้วย” เป็นกระบุงขนาดใหญ่ทำมาจากไม้ไผ่ ไม่มีฝาปิด เป็นสิ่งที่ชาวมลาบรีเรียนรู้จากชาวม้งมานานแล้ว

          “ปูม” เป็นกระบุงแบบมีฝาปิด สานมาจากหวายที่เหนียวกว่าไม้ไผ่มากทำให้ลวดลายการสานปูมมีความละเอียดมาก ช่วยป้องกันสิ่งของภายในจากน้ำฝนได้ดีกว่า

          ชาวมลาบรีรู้จักพืชป่าที่นำมาเป็นอาหารหลายชนิดตามฤดูกาล

         สำหรับการล่าสัตว์ ขนาดของกลุ่มที่ร่วมกันล่าสัตว์อาจมากบ้างน้อยบ้างขึ้นอยู่กับความชำนาญ หากล่าได้สัตว์ใหญ่ เช่น กวาง ก็จะชำแหละในป่าเลย เนื้อกวางที่ล่านี้ทุกคนเป็นเจ้าของร่วมกัน ความเป็นเจ้าของ คือ ความสามารถในการเข้าถึงทรัพยากรจึงไม่จำกัดแต่ในคนที่ไปล่าด้วยกันเท่านั้น อย่างไรก็ตาม การแบ่งเนื้อสัตว์ที่ล่ามามีการกีดกันอยู่บ้าง เช่น กรณีที่ล่าได้สัตว์ใหญ่ เช่น หมี หมูป่า ก็จะถูกกันส่วนหัวและส่วนหางไว้ให้กับคนที่ใช้หอกแทงสัตว์เป็นคนแรก

          “พิธีเมาะโล่นเปียะเด้อ” (สู่ขวัญสัตว์) เป็นพิธีกรรมเพื่อขอขมาต่อสิ่งเหนือธรรมชาติโดยผ่านผู้อาวุโสโดยเฉพาะที่เป็นผู้ชายเป็นผู้ประกอบพิธี สิ่งเหนือธรรมชาติในฐานะผู้ดูแลสิ่งต่างๆ ในป่าอยู่ในฐานะที่เป็นเจ้าของทรัพยากร ชาวมลาบรีจึงเป็นเพียงผู้ขอใช้ในสิ่งที่มีเจ้าของดูแลอยู่ การนำสิ่งของผู้อื่นมาใช้โดยเฉพาะกับสิ่งเหนือธรรมชาติจึงต้องมีการขอขมา

          สาเหตุการเจ็บไข้ได้ป่วยในความคิดของชาวมลาบรีนั้น สามารถเกิดได้ในหลายสาเหตุด้วยกัน ทั้งที่มาจากสัตว์ป่า จากพืชและสิ่งเหนือธรรมชาติ อาศัยสมุนไพรใช้รักษาอาการต่างๆ เช่น

          ในกรณีที่ถูกเสือทำร้าย การรักษาพยาบาลเป็นสิ่งที่ทำได้ยาก หากโดนเสือกัดตายทันทีพี่น้องก็จะทิ้งศพไว้ที่นั่น แล้วก็รีบย้ายหนีไปอยู่ที่อื่นไกลๆ แต่กรณี “รว้ายกรึบมลา มลากะบ่บื้น-ล” หมายถึง เสือกัดแล้วคนไม่ตาย กรณีแบบนี้คนที่ถูกเสือกัดต้องเสียสละตนเอง เพราะเสือจะตามกลิ่นเลือดของคนบาดเจ็บ โดยคนที่ถูกเสือทำร้ายนั้นจะปีนขึ้นไปอยู่บนต้นไม้รอให้เสือมากิน หากมีเวลานานพอพี่น้องจะช่วยกันทำ “ลวย” หรือไม้ปลายแหลมเอามาปักรอบโคนต้นไม้ เมื่อเสือมาถึงก็จะกระโจนข้ามลวยไปเพื่อปีนต้นไม้ขึ้นไปกินคนเจ็บ แต่ยามลงเมื่อคาบคนเจ็บลงมาทั้งเสือและคนเจ็บก็จะตกลงมาถูกลวยแทงตายทั้งคู่ และทั้งคู่ก็จะมีเสือตัวอื่นมากินต่อไป

          ความเปลี่ยนแปลงทางสภาพแวดล้อมอย่างรุนแรงในปัจจุบัน การที่สัตว์ป่าขนาดใหญ่ได้ลดจำนวนลงอย่างมากและบางชนิดในพื้นที่ก็ไม่มีแล้วนั้น ทำให้บริบทการประกอบพิธีอันเป็นความรู้หนึ่งที่ชาวมลาบรีใช้จัดความสัมพันธ์ระหว่างคนกับธรรมชาติและสิ่งเหนือธรรมชาติได้ขาดหายไปจากบริบททางสังคมพร้อมๆ กับการสูญเสียความรู้ในการจัดการสังคมของผู้คนด้วย

          กระแสการท่องเที่ยวที่เข้ามาสู่สังคมชาวมลาบรีนั้น เริ่มขึ้นในช่วงต้นทศวรรษ 2530s โดยรับผลจากการเปิดตัวภาพยนตร์ 2 เรื่อง คือ 1) The God Must Be Crazy อันเป็นภาพยนตร์จากต่างประเทศที่สร้างขึ้นในต้นทศวรรษ 2520s และ 2) ตะวันยิ้มแฉ่ง อันเป็นภาพยนตร์ไทยที่สร้างในช่วงปี 2527-2528 โดยเลียนแบบภาพยนตร์เรื่องแรกนำเอาชาวคุงที่เป็นกลุ่มเก็บของป่าล่าสัตว์ในทวีปแอฟริกามาร่วมแสดงด้วย แต่สำหรับตะวันยิ้มแฉ่งได้นำเอาชาวมลาบรีมาแสดงแทน (ดู ศักรินทร์ ณ น่าน 2548) จึงอาจกล่าวได้ว่า ภาพยนตร์เรื่อง ตะวันยิ้มแฉ่ง ทำให้ภาพลักษณ์ของกลุ่มคนที่ลึกลับก็ค่อยๆ เปลี่ยนมาสู่การเป็น “กลุ่มชนดึกดำบรรพ์ที่แปลกประหลาด หาดูยาก ไร้เดียงสา ขี้อาย” ฉะนั้น การพัฒนาและอนุรักษ์ชาวมลาบรีของรัฐในช่วงหลังนี้ จึงหมายถึงการนำชาวมลาบรีเข้าสู่ระบบตลาดทุนนิยมด้วย

          อย่างไรก็ตาม การท่องเที่ยวชาวมลาบรีที่ยังคงมีอยู่ในปัจจุบันนี้ มีเพียงชาวมลาบรีบ้านห้วยหยวก ตำบลแม่ขะนิง อำเภอเวียงสา จังหวัดน่าน เท่านั้นที่ถือได้ว่าเป็นพื้นที่ซึ่งยังคงมีการท่องเที่ยวอยู่มาจนถึงปัจจุบันนี้ (Cohen 2004)

          จากการสำรวจที่บ้านห้วยหยวกของผู้เขียนเมื่อปี 2546-2547 (ศักรินทร์ ณ น่าน 2548) พบว่า การนำนักท่องเที่ยวมาดูชาวมลาบรีในพื้นที่บ้านห้วยหยวกมีอยู่ 2 ลักษณะใหญ่ๆ ได้แก่ การแสดงภายในชุมชนกับการแสดงภายนอกชุมชน สำหรับบริษัททัวร์ที่จัดเส้นทางท่องเที่ยวจะมีทั้งที่อยู่ในจังหวัดน่านและต่างจังหวัด โดยหากเป็นการแสดงภายในชุมชนนั้น บริษัทจะพานักท่องเที่ยวเข้ามาชมพื้นที่ต่างๆ ในชุมชนซึ่งหมายถึง การพานักท่องเที่ยวเดินชมตัวชุมชน และมักมีบ้านของชายมลาบรีสูงวัยเป็นจุดหมายหลัก การแสดงภาพการดำรงชีวิตของชาวมลาบรีจะไม่มีความแตกต่างกันในเชิงรูปแบบระหว่างการแสดงภายในกับภายนอกชุมชน แต่การท่องเที่ยวภายนอกชุมชนนั้นก็มีสิ่งที่แตกต่างออกไป คือ การรับรู้ข้อมูลเกี่ยวกับชาวมลาบรี ทั้งนี้เพราะบริษัทท่องเที่ยวนี้ก็มักจะให้ข้อมูลที่ไม่ตรงกับความเป็นจริง โดยที่ไกด์มักบอกกับนักท่องเที่ยวชาวต่างชาติว่า ชาวมลาบรียังคงใช้ชีวิตในป่า อยู่ไม่เป็นหลักแหล่ง ไม่มีการตั้งชุมชนเป็นหมู่บ้านเหมือนชาวเขาทั่วไป ต่อมาภายหลังผู้เขียนได้ทราบจากชาวม้งบ้านห้วยหยวกว่า บริษัทท่องเที่ยวจะโทรศัพท์ติดต่อมายังที่ผู้ใหญ่บ้านชาวม้งบ้านห้วยหยวกให้จัดคณะนักแสดงมลาบรีรอไว้ยังจุดที่บริษัทจะพานักท่องเที่ยวเดินเข้ามา

          กล่าวโดยสรุปสำหรับสถานภาพด้านการรับบริการด้านการศึกษา จะเห็นว่า เมื่อผ่านต้นทศวรรษ 2540s เป็นต้นมา เมื่อชาวมลาบรีมีการลงหลักปักฐานมากขึ้นแล้ว การศึกษาที่จัดให้ชาวมลาบรีก็เริ่มมีหลายรูปแบบในการให้บริการมากขึ้น ดังที่มีจำนวนผู้เรียนและรูปแบบการจัดการเรียนรู้ที่เข้ากับกลุ่มผู้เรียนแตกต่างกันไปในแต่ละพื้นที่ โดยมีทั้งการศึกษาในระบบสถานศึกษา ตามที่ในปัจจุบันนี้มีเด็กชาวมลาบรีจำนวนมากได้เข้าเรียนในโรงเรียนทั้งระดับอนุบาล ประถมศึกษา มัธยมศึกษา โรงเรียนในสายอาชีวศึกษาและยังมีการจัดการศึกษานอกระบบให้กับชาวมลาบรีในชุมชนจัดตั้งใหม่โดยผ่านระบบศูนย์การเรียนรู้ชุมชนที่ใช้หลักสูตรสำหรับผู้ใหญ่ที่มีอยู่แล้วในระบบของการศึกษานอกโรงเรียน แต่ก็ได้เริ่มปรับมาสู่การสร้างบทเรียนที่ผู้เรียนจะสามารถนำไปใช้ในชีวิตประจำวันและการประกอบอาชีพเลี้ยงตนเองได้ พร้อมกันนี้ยังมีชาวมลาบรีบางส่วนที่ได้รับพัฒนาฝีมือแรงงานในหน่วยงานของรัฐ เช่น ศูนย์พัฒนาฝีมือแรงงาน จังหวัดน่านได้จัดสอนชาวมลาบรีในวิชาช่างไม้ ช่างยนต์ เป็นต้น นอกจากนี้ยังมีองค์กรศาสนาและองค์กรพัฒนาเอกชนที่พยายามเข้ามาดำเนินงานด้านการศึกษาและพัฒนาชุมชนชาวมลาบรีด้วยเช่นกัน