ไทยอง อพยพครั้งใหญ่ในสมัยพระเจ้ากาวิละ แห่งล้านนา (พ.ศ. 2324-2358) หรือเรียกว่าช่วง “เก็บผักใส่ซ้า เก็บข้าใส่เมือง” คำเรียกชื่อ “ไทยอง” หรือ “คนยอง”  คือการเรียกกลุ่มคนเชื้อสายไทลื้อกลุ่มหนึ่ง ที่สร้างบ้านเรือนอยู่เมืองยอง ที่มีชื่อบาลีว่า“มหิยังคนคร  ส่วนคนยองที่สูงอายุเรียกว่า เมืองเจงจ้าง หรือ เมืองเชียงช้าง ปัจจุบันเมืองยองมีฐานะเป็นอำเภอหนึ่งของจังหวัดเชียงตุง  นอกจากนี้ยังมีคนยองกระจายอยู่ในเขตสิบสองปันนา มณฑลยูนาน ประเทศจีน และบางส่วนอยู่ในประเทศลาว

          ในกลุ่มคนไทลื้อเมืองยองที่อาศัยอยู่ในประเทศไทยเรียกตนเองว่า “คุนยอง” ส่วนคนไทยเรียกไทลื้อจากเมืองยองว่า “ไทยอง” โดยเรียกกันอย่างแพร่หลาย นับจาก พ.ศ.2348 หลังจากที่ไทลื้อจากเมืองยองอพยพเข้ามอยู่ในเมืองลำพูน เมืองเชียงใหม่ และเมืองอื่นๆในล้านนา โดยเรียกกลุ่มของตนว่า “คนยอง” เพื่อบอกว่ากลุ่มของตนเดินทางมาจากเมืองยอง  

          จากประวัติศาสตร์ของเมืองยอง และเมืองลำพูน พบว่ามีการเคลื่อนย้ายของผู้คนด้วยเหตุผลต่างๆ ตามยุคสมัย ซึ่งจากการศึกษาแสดงให้เห็นถึง ผู้คนจากเมืองยองเข้ามาตั้งถิ่นฐานในล้านนาตั้งแต่สมัยพญาติโลกราช และครั้งสำคัญในปี พ.ศ.2348 สมัยพระเจ้ากาวิละ เพื่อรวบรวมผู้คนจากหัวเมืองต่าง ๆ ในการฟื้นฟูเชียงใหม่และลำพูน ซึ่งการกวาดต้อนครั้งนี้เป็นแบบ "เทครัว" มาตั้งถิ่นฐานที่เมืองลำพูน ซึ่งหมายถึงมาทั้งโครงสร้างทางสังคม ประกอบด้วย เจ้าเมือง บุตร ภรรยา พี่น้อง ขุนนาง พระสงฆ์ ตลอดจนไพร่พลจำนวนมาก ผู้คนจากเมืองยองเป็นประชากรส่วนใหญ่ โดยสามารถรักษาวัฒนธรรมทางภาษาของตนไว้ และการอพยพเช่นนี้ทำให้มีผลต่อโครงสร้างการปกครองเมืองลำพูนในระยะต้น ซึ่งมีบทบาทในการปกครองเมืองลำพูนร่วมกับกลุ่มเจ้าเจ็ดตนด้วย นอกจากนี้ การเข้ามาตั้งถิ่นฐานของผู้คนจากเมืองยองกลุ่มแรกอยู่บริเวณลุ่มแม่น้ำสำคัญของเมืองลำพูน ได้แก่ แม่น้ำปิง กวง ทา และลี้ และกระจายไปตามที่ราบอื่น ๆ แต่ถึงแม้ว่าผู้คนจากเมืองยองเป็นประชากรส่วนใหญ่ แต่สังคมเมืองลำพูนยังประกอบด้วยผู้คนที่มาจากหลายบ้านเมืองที่อพยพเข้ามาตั้งถิ่นฐานในระยะเวลาใกล้เคียงกัน เกิดความหลากหลายทางสังคมและวัฒนธรรม เมืองลำพูนจึงมีพัฒนาการของผู้คนที่มีการผสมผสานกันทางสังคมและวัฒนธรรม

          จากหลักฐานประเภทตำนานกล่าวว่า แอ่งที่ราบขนาดเล็กที่กระจายตัวอยู่ระหว่างแม่น้ำคง (สาละวิน) และแม่น้ำโขงตอนกลาง มีชุมชนดั้งเดิมกลุ่มต่าง ๆ เช่น ลัวะ ละว้า ทมิล ข่า ซึ่งเป็นกลุ่มที่พูดภาษาในตระกูลมอญ-เขมร ได้ครอบครองดินแดนนี้รวมถึงบริเวณที่ราบแม่น้ำยองมาก่อนที่จะมีกลุ่มคนที่พูดภาษาตระกูลไทหลายกลุ่มซึ่งรวมถึงชาวยองได้เข้ามามีอำนาจเหนือคนพื้นเมือง และมีการสร้างสัมพันธ์ทางเครือญาติเรื่อยมา ในช่วงพุทธศตวรรษที่ 18-19 ชุมชนเมืองยองเริ่มขยายตัวขึ้น โดยการอพยพผู้คนเข้ามาจากบ้านเมืองอื่น คือ เชียงรุ่ง และมีการผสมผสานกันทางวัฒนธรรม ทำให้โครงสร้างทางสังคมและการขยายตัวเริ่มซับซ้อนมากยิ่งขึ้น นอกจากนี้ในช่วงนี้เมืองยองก็มีความสัมพันธ์กับเมืองอื่นในฐานะพันธมิตร เช่น เชียงแสน เชียงของ เมืองล่า เมืองพง เป็นความสัมพันธ์กันแบบบ้านพี่เมืองน้อง แต่ต่อมาด้วยปัจจัยต่าง ๆ ทั้งภายในและภายนอก ประกอบกับสภาพทางภูมิศาสตร์ ทำให้เมืองยองไม่สามารถพัฒนาตนเองเป็นเมืองขนาดใหญ่ได้ กลับกลายเป็นแค่เมืองชายขอบของศูนย์กลางอำนาจต่าง ๆ ที่ผลัดกันขึ้นมามีอำนาจและการปกครองเหนือเมืองยอง ทั้ง พม่า จีน เชียงรุ่ง เชียงตุง เชียงใหม่ และหลวงพระบาง ตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ 20 เป็นต้นมา ประวัติศาสตร์ของเมืองยองส่วนใหญ่จึงมักมีในด้านการทำสงคราม การเกณฑ์ไพร่พล และการสวามิภักดิ์ต่อดินแดนที่มีอำนาจ ทำให้ความสัมพันธ์ระหว่างเมืองยองกลุ่มเมืองต่าง ๆ ต้องเปลี่ยนแปลงและปรับเปลี่ยนอยู่ตลอด ซึ่งในยามสงครามเมืองยองมักมีความสำคัญอยู่ในฐานะเป็นปัจจัยทางด้านกำลังพลและเสบียง ผู้คนจึงมักถูกกวาดต้อนมาโดยตลอด

          ต่อมาตั้งแต่ปี พ.ศ. 2101 เมื่อเมืองเชียงใหม่ตกอยู่ภายใต้อิทธิพลของพม่า ทำให้ผู้คนสูญเสียไปมาก อันเนื่องมาจากความไม่สงบตั้งแต่ปลายสมัยราชวงศ์มังราย ไม่มีการอพยพเข้าสู่เมืองเชียงใหม่ และในปี พ.ศ. 2318-2319 พม่ายกกองทัพล้อมเมืองเชียงใหม่อยู่ถึง 8 เดือน ผู้คนในเมืองต่างละทิ้งบ้านเรือนไปอยู่ลำปาง เชียงใหม่จึงเป็นเมืองร้างอยู่ถึง 20 ปี จนกระทั่งพระยาจ่าบ้านและเจ้ากาวิละได้รับการสนับสนุนจากกรุงธนบุรีทำสงครามขับไล่พม่าออกไปจากที่ราบลุ่มแม่น้ำปิงตอนบนบริเวณเชียงใหม่-ลำพูนได้สำเร็จ แต่ยังคงเป็นเมืองร้าง เจ้ากาวิละจึงดำเนินนโยบายทำสงครามรวบรวมและกวาดต้อนผู้คนจากเมืองต่างๆ ทางตอนบนเพื่อมาใส่บ้านซ่อมเมืองหรือที่เรียกกันว่า "เก็บผักใส่ซ้า เก็บข้าใส่เมือง" มาตั้งที่เวียงป่าซางในปี พ.ศ. 2325-2339 และมีจุดประสงค์สำคัญเพื่อการฟื้นฟูเมืองเชียงใหม่ สำหรับชาวยองที่เมืองยองก็ได้อพยพเข้ามาอยู่ที่เวียงป่าซางในช่วงเวลานี้ด้วยวิธีการที่เจ้ากาวิละเข้าไปเกลี้ยกล่อมและชักจูงเจ้าเมืองยอง ทำให้ยอมทิ้งเมืองพาไพร่พลมาอยู่ที่ป่าซางกันแบบเทครัว และชาวเมืองยองยังมีการเข้ามาตั้งถิ่นฐานที่เมืองลำพูน อีกครั้งสำคัญคือ ปี พ.ศ. 2348 และ พ.ศ. 2356 ทำให้ชาวยองกลายเป็นพลเมืองส่วนใหญ่และกระจายตัวออกไปทั่วเมืองลำพูนในเวลาต่อมา

          แบบแผนการตั้งถิ่นฐานของชาวยอง มีความแตกต่างไปบ้างตามยุคสมัยและท้องถิ่น เช่น การตั้งถิ่นฐานที่เมืองยอง เวียงป่ายางและลำพูน ตำนานเมืองยองได้กล่าวถึงการตั้งชุมชนตามลุ่มน้ำยองออกเป็น 7 เวียง ซึ่งมีฐานะเป็นชุมชน คล้ายหมู่บ้าน ซึ่งประมาณว่าเป็นช่วงพุทธศตวรรษที่ 18 ซึ่งมีลัวะ เป็นผู้ปกครอง และเป็นกลุ่มชาติพันธุ์ส่วนใหญ่ และยังมีกลุ่มอื่น ๆ อีก ต่อมาถูกปกครองโดยคนไท และมีการสร้างพระธาตุจอมยอง ในช่วงประมาณพุทธศตวรรษที่ 20 และมีหลักฐานชี้ว่ามีจำนวนหมู่บ้านที่มากขึ้น และมีคนไทอพยพเข้ามาอยู่จากเมืองต่าง ๆ อย่างไรก็ตามแม้ว่าที่ตั้งเมืองยองจะเป็นที่ทำการเกษตรกรรมได้ แต่ไม่สามารถพัฒนาไปสู่ความมั่งคั่งทางเศรษฐกิจได้ เพราะไม่ได้อยู่บนเส้นทางการค้าที่สำคัญ แต่กลับอยู่บนเส้นทางเดินทัพ ทำให้เมืองยองตกอยู่ในภาวะล่อแหลม บ้านแตกสาแหรกขาดบ่อย ๆ

          ในช่วงเวลาประมาณ พ.ศ. 2325 – 2339  เป็นผลสืบเนื่องมาจากไทยช่วยขับไล่พม่า (ตรงกับสมัยพระเจ้ากรุงธนบุรี) และเชียงใหม่ได้พยายามสร้างเมือง เจ้ากาวิละได้รวบรวมและชักชวนผู้คนมาไว้ที่เวียงป่าซาง ซึ่งเป็นชุมชนอยู่ริมแม่น้ำปิง กวง และทา มาสบกัน มีอาหารอุดมสมบูรณ์ เจ้าเมืองยองจึงพาไพร่พลมาสมทบที่ป่าซาง แต่ลักษณะที่ตั้งของเวียงป่าซางเป็นอุปสรรคต่อความมั่นคงและความปลอดภัย ประกอบกับการคมนาคมถึงชุมชนอื่นไม่สะดวก เพราะลำน้ำทา และกวงค่อนข้างขนาดเล็ก จึงทำให้เจ้ากาวิละคิดหันกลับไปฟื้นฟูเมืองเชียงใหม่ และทำสงครามกับพม่า ซึ่งตั้งหลักที่เชียงแสนอย่างต่อเนื่อง ในที่สุดพม่าแพ้ และทำให้เกิดการ "เทครัว" โดยเจ้าเมืองยอง บุตร ภรรยา น้องอีก 4 คน ขุนนาง พระสงฆ์ ทั้งไพร่พลในระดับต่าง ๆ ถูกกวาดต้อนมาอยู่ลำพูน ในปี พ.ศ. 2348 (หน้า 98) หมู่บ้านที่เข้ามาตั้งถิ่นฐานแรกที่ลำพูนเรียกว่า "หมู่บ้านหลัก" มักจะอยู่ในที่ราบลุ่มแม่น้ำที่อุดมสมบูรณ์ เช่น แม่ปิง แม่กวง และแม่ทา กระจัดกระจายกันไป บริเวณที่ชาวยองเข้าไปตั้งถิ่นฐานมักเคยเป็นชุมชนเก่าแก่ และชุมชนจะกระจายตัวออกไปจากหมู่บ้านหลักหลายหมู่บ้าน หลังปี พ.ศ. 2371 และเมื่อชุมชนมีการสร้างวัดตามมา วัดต่าง ๆ ของชาวยองที่ลำพูนมักมีอายุเก่าแก่ประมาณ 150-180 ปี

          เมืองยองในยุคของชนพื้นเมืองนั้นราวพุธศตวรรษที่ 18 เริ่มมีการจัดระเบียบภายในสังคม โดยแบ่งชุมชนออกเป็น 7 หมู่บ้านหรือเวียง โดยแต่ละเวียงมีหัวหน้าปกครอง หลังจากนั้นก็ตกอยู่ภายใต้อำนาจการรุกรานจากเมืองเชียงรุ่ง โดยการนำของเจ้าสุนันทะ และผู้ปกครองมักสร้างระบบความสัมพันธ์ทางเครือญาติโดยการแต่งงาน เพื่อรักษาอำนาจในการปกครอง ในยุคที่ศาสนาแพร่เข้ามาและมีความสำคัญก่อให้เกิดความซับซ้อนทางโครงสร้างของสังคม จึงมีการจัดระเบียบสังคมของคนออกเป็นกลุ่มต่าง ๆ เช่น มีขุนแสน 4 คน ประจำเมือง ประกอบด้วยพระยา เสนา พ่อเมืองขวาและพ่อเมืองซ้าย และในสมัยพระยาอินทวิไชย กำหนดขุนนางไว้ 4 ตำแหน่ง คือ แสนคำคาด แสนคำมูล แสนพิชชะวง และแสนคำซาว เพื่อดูแลบ้านเมืองคล้ายเค้าสนาม ต่อมา ในสมัยที่พม่าประสบความสำเร็จในการขยายอิทธิพลราว พ.ศ. 2101-2317 พม่าได้ให้ความสำคัญกับหัวเมืองต่าง ๆ โดยการแต่งตั้งผู้นำเข้ามาปกครอง แต่พม่าไม่ได้ให้ความสำคัญกับเมืองยองเท่าใดนัก จึงให้ผู้นำท้องถิ่นปกครองกันเอง ต่อมาเมื่อมีการอพยพมาตั้งถิ่นฐานที่เมืองลำพูน ซึ่งเป็นการเทครัวมาทั้งระบบโครงสร้างของสังคม พระเจ้ากาวิละจึงมีการแต่งตั้งเจ้าเมืองซึ่งในขณะนั้นเป็นผู้ที่มีบทบาทสำคัญ คือ เจ้าคำฝั้น ซึ่งเป็นอนุชาใกล้ชิดกับเจ้ากาวิละปกครองดูแลไพร่พล แต่การที่ชาวยองเข้ามาอยู่เป็นจำนวนมาก มีผลทำให้เจ้าเมืองยองมีส่วนร่วมในการปกครองบ้านเมือง ดังจะเห็นได้จากในปี พ.ศ. 2354 ซึ่งเป็นระยะแรกของการอพยพ เจ้าเมืองยองมีส่วนร่วมในการปกครองร่วมกับกลุ่มเจ้าเจ็ดตน โดยมีเจ้าเมืองลำพูนเป็นผู้นำสูงสุด รองลงมาคือ เจ้าอุปราช เจ้าเมืองยอง และขุนสนามตามลำดับ ซึ่งขุนสนามทำหน้าที่เป็นผู้ปกครองประจำหมู่บ้าน โดยการปกครองในขณะนั้นชุมชนค่อนข้างเป็นอิสระจากเจ้าเมืองลำพูน ต่อมาในปี พ.ศ. 2437-2445 ได้มีการปฏิรูปการปกครองเมืองลำพูนใหม่ โดยการเข้ามามีอำนาจของรัฐบาลกลางกรุงเทพฯ เพื่อปฏิรูปการปกครองแบบรวมศูนย์ให้ขึ้นกับรัฐบาลกลาง โดยไม่มีการแต่ตั้งเจ้าเมืองขึ้นปกครองดังเช่นที่ผ่านมาและมีการจัดราชการเมืองลำพูนเสียใหม่

          กลุ่มคนยองมีการสร้างความสัมพันธ์เชิงอำนาจเพื่อการรักษาและสร้างความเป็นยอง โดยมีการจัดตั้งเป็นสมาคมยอง เกิดขึ้นจากรวมกลุ่มของอดีตข้าราชการเกษียณ ครูวิทย์ จันทร์เอี่ยม และบรรดาครูจากสถาบันต่าง ๆ ที่เป็นชาวยอง โดยได้จัดตั้งเป็นชมรมในปีพ.ศ. 2550 มีวัตถุประสงค์ เพื่อจัดกิจกรรม เพื่ออนุรักษ์วัฒนธรรม ส่งเสริมฟื้นฟูศิลปะที่เกี่ยวกับคนยองในลำพูน การรวมกลุ่มจัดตั้งสมาคมเช่นนี้ส่งผลให้เกิดบทบาทและอำนาจในการต่อรองกับหน่วยงานราชการ หรือมีความสามารถในการสานสัมพันธ์กับองค์กร เครือข่าย และกลุ่มชาวยอง จึงได้รับความร่วมมือในกิจกรรมต่าง ๆ ได้ดี  นอกจากนี้ยังพยายามอัตลักษณ์ความเป็นยอง ปรากฏให้เห็นจากการสร้างพื้นที่ เพื่อนำเสนออัตลักษณ์ ได้แก่ การสร้างพิพิธภัณฑ์ในวัดต้นแก้วปีพ.ศ. 2545 โดยได้งบจากองค์การบริหารส่วนจังหวัดลำพูน มีการสร้างอาคารที่เป็นทรงเรือนแบบสถาปัตยกรรมยอง ในพื้นที่ได้มีการเก็บรวบรวมสิ่งของเครื่องใช้โบราณวัตถุของชาวยอง ยังมีการสร้างหอเทวบุตรหลวงในปีพ.ศ. 2553 และมีการสร้างพื้นที่เวียงยองให้เป็น “ลานคนยอง ของกิ๋นเมือง” เพื่อเป็นสถานที่จัดงานแสดงศิลปวัฒนธรรม งานขายสินค้าอาหารพื้นเมือง สิ่งเหล่านี้ คือกระบวนสร้างอัตลักษณ์ความเป็นยองที่ต้องการช่วงชิงพื้นที่ในเขตเมืองลำพูนจึงเป็นการเมืองอย่างหนึ่งในบริบทสังคมสมัยใหม่